Սերը Քաղաքային կառավարումը
ժանտախտի կորոնավիրուսի օրերին

Երևանում կորոնավիրուսի տարածման հնարավորությունը եվ կասեցման ուղիները։

տ․գ․թ․, Իտալիայի ազգային հետազոտությունների ինստիտուտի քաղաքային մոբիլության լաբորատորիայի գիտաշխատող

Արդյո՞ք պատրաստ են քաղաքները համաճարակներին

Վերջերս ի հայտ եկած SARS-CoV-2 կորոնավիրուսը խորապես ցնցել է համաշարհային ֆինանսական շուկաները, խաթարել տնտեսական համակարգերի բնականոն գործունեությունը և խուճապ առաջացրել բազմաթիվ երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը դեռ հունվարին այն որակել էր համաշխարհային սպառնալիք և սկսել էր պետությունների հետ պայքարել դրա դեմ։ Այս հոդվածը գրելու պահին բժշկագիտական ստանդարտներին համապատասխանող ոչ մի դեղամիջոց դեռ չի հայտնագործվել։

Ավելին՝ վիրուսային համաճարակը նկարագրող, համաճարակաբանության համար խիստ կարևոր մի շարք ցուցանիշներ, ինչպիսիք են վերարտադրողականության հիմնական ցուցանիշը (բնութագրում է՝ մեկ վարակակիրը միջինում քանի՞ հոգու է վարակում) և մահացության ցուցանիշը, դեռ խիստ անորոշ են։

Մեր ժամանակների աննախադեպ գլոբալ կապակցվածության և մոբիլության պայմաններում նման համաճարակները խիստ վտանգավոր են։ Եթե դարեր առաջ որևէ բնակավայրի հաջողվում էր ժանտախտի կամ մալարիայի համաճարակներից խուսափել, ապա այսօր անհատական և կոլեկտիվ կապերի ու տեղաշարժերի ցանցը (որում մոլորակի ցանկացած երկու բնակչի միջինում ընդամենը մի քանի ձեռքսեղմում է բաժանում) պրակտիկորեն զրոյացնում է գլոբալ համաճարակից անմասն մնալու հնարավորությունը։

Խնդիրն ավելի է խորացնում արագընթաց ուրբանիզացիան։ Ըստ Միացյալ ազգերի կազմակերպության տվյալների, այս պահին քաղաքային բնակավայրերում է ապրում աշխարհի բնակչության 55%-ից ավելին: Այդ աճի տեմպերը շարունակվում են։ Արդյունքում, ժամանակակից քաղաքների բնակչության և կառուցապատման խտությունը մեծացնում է համաճարակների բռնկման և հատկապես տարածման արագությունը։

Ժամանակակից քաղաքային պլանավորման ակունքները բխում են, ի թիվս այլ բաների, 19-րդ դարում ընդդեմ ժանտախտի համաճարակների սանիտարական համակարգերի նախագծման սկզբունքներից։

Նույնիսկ առերևույթ ցածր մահացության ցուցանիշով վարակները, ինչպիսին է SARS-CoV-2 կորոնավիրուսը (տարբեր գնահատականներով՝ 0․8-4%, ինչը սովորական գրիպի հարուցիչից շուրջ 10 անգամ մահացու է), չափազանց վտանգավոր են հանրային և նույնիսկ ազգային անվտանգության համար: Առանց կախարգելման վարակների տարածումը մուլտիպլիկատիվ գործընթաց է և կարող է բերել վարակվածների էքսպոնենցիալ աճի՝ ներառելով բժիշկներին և զինված ուժերը: Հետևաբար, քաղաքի առողջապահական կարողությունների արագ սպառում, զինված ուժերի մարտունակության անկում է հնարավոր։

Առողջապահական քաղաքականության, քաղաքային պլանավորման և կառավարման ոլորտներում նոր գիտելիք է պետք: Բնակչության այսպիսի կենտրոնացման և համաճարակների տարածման ցանցային բնույթի պայմաններում հրատապ է քաղաքներում համաճարակների տարածման մաթեմատիկական մոդելավորումը:

Ցավոք, Երևանը անմասն չի կարող մնալ այս խնդրից։ Փորձենք ցույց տալ SARS-CoV-2 կորոնավիրուսի՝ Երևան հասնելու դեպքում համաճարակի տարածման մոդելավորման սկզբունքները, անհրաժեշտ քայլերն ու դրանց էֆեկտիվությունը, քաղաքային պլանավորման և կառավարման համակարգի բարելավման անհրաժեշտությունը։

Քաղաքային մոբիլություն

Ժամանակակից քաղաքներում բնականոն կյանքի և տնտեսական ակտիվության համար չափազանց կարևոր նշանակություն ունի էֆեկտիվ քաղաքային մոբիլությունը, այսինքն՝ բնակիչների համար աշխատաշուկայի հասանելիությունը։ Քաղաքային պլանավորման ոլորտում գոյություն ունեն այն չափող բազմաթիվ ցուցիչներ, օրինակ, մեծ քաղաքներում մինչև մեկ ժամում հասանելի աշխատավայրերի տոկոսային մասնաբաժինը։ Դա այն ժամանակահատվածն է, որից ավելի շարքային քաղաքացին պատրաստ չէ ծախսել աշխատանքի ճանապարհի վրա։ Օրինակ, եթե մի քաղաքում գործատուների 50%-ը մեկ ժամ և ավելի հեռավորության վրա է շարքային քաղաքացուց, ապա ստացվում է, որ քաղաքային տնտեսությունը կորցնում է աշխատուժի ահռելի պոտենցիալ՝ վնասելով քաղաքի և երկրի տնտեսությանը։

Քաղաքային մոբիլությունը սովորաբար բնութագրվում է այսպես կոչված «հաղորդակցությունների մատրիցի» միջոցով։ Այն, ըստ էության, նկարագրում է օրվա ընթացքում քաղաքի տարբեր կետերի միջև ուղևորահոսքի քանակը։

gg տաքսիից ստացված GPS տվյալների հիման վրա կառուցած Երևան քաղաքի ուղևորահոսքերի ցանցն այսպիսի տեսքը։

Տարածքային զարգացման և գրագետ տրանսպորտային համակարգի նախագծման միջոցով հնարավոր է մեծացնել քաղաքային մոբիլությունը։

Այնուամենայնիվ, քաղաքային բարեկեցության այս նպատակը համաճարակային դրության ժամանակ, ընդհակառակը, վնասում է։ Պատճառն այն է, որ քաղաքներում հաղորդակցության ցանցը հոսքերի խիստ անհամաչափ բաշխում ունի․ մեծ մասն ընդամենը մի քանի վայրի՝ սովորաբար քաղաքի բիզնես կենտրոնների հետ են կապված։ Այս հանգամանքը նպաստում է համաճարակի արագ տարածմանը։

Պատկերում առանձնացրել ենք քաղաքում ամենաշատ ուղևորահոսք ունեցող կետերից երկուսը։ Դրանք գտնվում են Երևանի սրտում։

Եթե նայենք քաղաքում տարբեր կետերին` ըստ ուղևորահոսքերի ընդհանուր քանակի, կհամոզվենք, որ Երևանը մեծ հաշվով մոնոցենտրիկ կամ միակենտրոն քաղաք է։

Հասարակական տրանսպորտի տվյալների բացակայության պատճառով այս պատկերն ամբողջական չէ և հնարավոր է՝ պարունակում է իրական հոսքերից որոշակի տարածական շեղումներ։ Այսպես օրինակ, վերևի պատկերում միակենտրոն սխեմայից առանձնանում են հարավ-արևմտյան ուղղությամբ նշված երկու վառ կարմիր կետերը՝ «Դալմա» և «Երևան» մոլերը։ Պարզելու համար՝ արդյո՞ք դեպի նշված մոլերը այդքան ուղևորահոսք կա, թե՞ միայն տաքսիներից ստացված տվյալներում է այդպիսի պատկեր ստացվում, հարկավոր են հասարակական տրանսպորտի և անձնական օգտագործման մեքենաների շարժի մասին տվյալներ։

Այնուամենայնիվ, դրանից համաճարակի մոդելավորման և կանխարգելիչ քայլերի տրամաբանությունը չի փոխվում։

SARS-CoV-2 կորոնավիրուսի համաճարակի մոդելավորումը

Գոյություն ունեն համաճարակների տարածման տարբեր մաթեմատիկական մոդելներ։ Հաճախ կիրառվող ամենապարզ մոդելներից մեկն այսպես կոչված SEIR (Susceptible - Exposed - Infected - Recovered) մոդելն է։ Այն բաժանում է բնակչությունը չորս խմբի:

«S» (Susceptible) - խոցելի

«E» (Exposed) - վարակված, բայց ինկուբացիոն շրջանում գտնվող

«I» (Infected) - վարակակիր

«R» (Recovered) - ապաքինված կամ մահացած

Համաճարակի սկզբում քաղաքի բնակչությունն ամբողջովին գտնվում է «S» խմբում։ Այնուհետև, վարակի հայտնվելով, առաջին վարակվածները հայտնվում են «E» խմբում, և ինկուբացիոն շրջանից հետո դառնալով վարակակիր՝ անցնում են «I» խումբ, քաղաքային մոբիլության շնորհիվ սկսում տարածել վարակը «S» խմբի անդամներին։ Ժամանակի ընթացքում «I» խմբում գտնվող մարդիկ կամ բուժվում են, կամ մահանում՝ անցնելով «R» խումբ։ Այս մոդելը պարունակում է բազմաթիվ պարամետրեր` վերարտադրողականության հիմնական ցուցանիշը, մահացության/ապաքինման ցուցանիշերը, ուղևորահոսքերի սահմանափակման գործակիցը և այլն։
Մոդելի նպատակը համաճարակի տարածման ճշգրիտ հետագիծը կանխատեսելը չէ, այլ՝ նրա տարածման ընդհանուր մեխանիզմը, մասշտաբը և տարբեր կանխարգելիչ միջոցառումների ազդեցությունը նկարագրելը։ Այսպես սահմանելով մաթեմատիկական մոդելը՝ հնարավոր է մոդելավորել վարակի տարածման տարբեր սցենարներ՝ համապատասխան դիֆերենցիալ հավասարումների համակարգը լուծելու կամ համակարգչային սիմուլյացիաների շնորհիվ։

Մոդելի տրամաբանությունն ավելի պարզ ներկայացնելու համար պատկերենք «S», «I» և «R» խմբերի դինամիկան ժամանակի ընթացքում, առանց «E» խմբի և առանց որևէ կանխարգելիչ միջոցառման․

Ինչպես տեսնում ենք, կարմիր գույնով նշված «I» վարակակիրների խումբը շատ արագ աճում է՝ համաճարակի գագաթնակետին (կետագծերով նշված) հասնելով բնակչության 65%-ին, մինչդեռ այդ պահին ապաքինված է բնակչության սոսկ 10%ը։ Այսինքն, համաճարակի գագաթնակետին Երևանի մոտ 1 միլիոն բնակչության 65%-ը՝ 650,000 մարդ, այս սցենարի դեպքում վարակվում է։ Եթե այս թվի նույնիսկ 5%-ը՝ 32,500 մարդ, հոսպիտալացման կարիք ունենա, առողջապահական համակարգի կոլապսը կարող եք ինքներդ պատկերացնել։ Ինչպես երևում է գծապատկերի աջ մասում խոցելի «S» խմբի հետագծից, համաճարակից հաջողվել է խուսափել բնակչության միայն 10%-ին։

Իհարկե, խիստ պայմանական այս թվերն իրականում, համաճարակի տարածման դինամիկայի կառուցվածքն, այնուամենայնիվ, ակներև են դարձնում։

Կանխարգելիչ միջոցառում 1․
Կրճատել ուղևորափոխադրումները

Այժմ տեսնենք՝ ինչ կլինի, եթե ուղևորափոխադրումների քանակը քաղաքում բոլոր ուղղություններով կրճատվի երկու անգամ:

Գծապատկերում տեսնում ենք, որ համաճարակի գագաթնակետը տեղափոխվել է դեպի աջ (այսինքն, ավելի ուշ է տեղի ունենում), այդ պահին վարակակիր հիվանդների թիվը զգալիորեն կրճատվել է՝ հասնելով մոտ 45%-ի: Ապաքինվածների մասնաբաժինը կրկնակի ավելացել է՝ մոտ 20%, ինչպես նաև` համաճարակից հաջողվել է խուսափել կրկնակի ավելի մարդու՝ մոտ 20%։ Այսինքն, քաղաքացիների տեղաշարժը կրճատող կանխարգելիչ միջոցառումների շնորհիվ կարելի է զգալի ժամանակ շահել առողջապահական համակարգի համար, խուսափել կոլապսից, նաև` բնակչության զգալի հատվածին պաշտպանել վարակից։

Կանխարգելիչ միջոցառում 2․ Ամբողջությամբ մեկուսացնել ամենաշատ հոսքերով վայրերը

Համաճարակի դեմ պայքարի իդեալական տարբերակն, իհարկե, կլիներ քաղաքացիների տեղաշարժն ամբողջությամբ սահմանափակելը և բոլորին կարանտինի ենթարկելը։ Բնականաբար, այդպիսի որոշումն աղետալի հետևանքներ կունենա երկրի տնտեսության համար, և, հնարավորության դեպքում, հարկավոր է այլ լուծումներ փնտրել։

Այդպիսի լուծումներից է մի քանի կարևոր վայրերի՝ քաղաքի ամենաշատ հոսքերով կետերի ամբողջական մեկուսացումը։ Ներքևում բերված գծապատկերում նշված են այդպիսի մի քանի վայրեր,այդ` թվում՝ «Դալմա» և «Երևան» մոլերը․

Նախորդ՝ ուղևորափոխադրումները երկու անգամ կրճատելու հետ միասին այժմ ամբողջությամբ մեկուսացնենք նաև պատկերում նշված վայրերը։ Համակարգչային սիմուլյացիայի ընթացքում ոչ ոք չի կարող մուտք գործել կամ դուրս գալ նշված վայրերից․

Գծապատկերում տեսնում ենք վարակակիր հիվանդների է՛լ ավելի ցածր գագաթնակետ և, ինչն ավելի տպավորիչ է, բնակչության գրեթե կեսին հաջողվել է ընդհանրապես խուսափել վարակից։

Ամփոփում

Համաճարակի տարածումը կանխող միջոցառումների ազդեցության սկզբունքը

Ժամանակակից դինամիկայի, խտության և մոբիլության աճի պայմաններում քաղաքները «սև կարապների»՝ անսպասելի, ուժգին և աղետալի իրադարձությունների դեպքում ավելի խոցելի են դառնում։ 21-րդ դարում այդպիսի «սև կարապ» է համաճարակը։ Ինչպես տեսանք, այն ոչ միայն առողջապահական, այլև պետական և հանրային կարևորության խնդիր է։ Մասնավորապես, քաղաքային պլանավորման և կառավարման որոշումների կայացման ժամանակ համաճարակաբանական խորհրդատվությունը հույժ կարևոր է։ Այսօր բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են իրականացվում՝ համաճարակները հաշվի առնող քաղաքային պլանավորման սկզբունքների վերաբերյալ։ Այդպիսի սկզբունքներից են քաղաքային բնակչության խտության վերաբաշխումն ու ապակենտրոնացումը՝ զոնավորման նախագծերի, ենթակառուցվածքների թիրախային զարգացման և ֆինանսական գործիքակազմերի միջոցով։ Վերջինս կարող է ներառել վարկային արտոնություններ կամ ներառական տնաշինության մեխանիզմներ: Օրինակ, կարելի է քաղաքի անօթևաններին բնակարանով ապահովել, քանի որ նրանք համաճարակների բռնկման և տարածման ռիսկային գործոն կարող են լինել։

Ինչպես ցույց տվեց Երևանում կորոնավիրուսի համաճարակի տարածման մաթեմատիկական մոդելավորումը, մարդկանց տեղաշարժը կրճատող, քաղաքում ամենաշատ հոսքերով վայրերը մեկուսացնող կանխարգելիչ գործողությունները չափազանց արդյունավետ կարող են լինել։ Հետևաբար, պետք է քաղաքային կառավարման մեխանիզմներում օրենսդրական, բյուրոկրատական և կատարողական խողովակներ ստեղծել ու կատարելագործել՝ անհրաժեշտության դեպքում կանխարգելումն անխափան իրագործելու համար։

Համաճարակի տարածման մաթեմատիկական մոդելի մանրամասներին կարող եք ծանոթանալ այստեղ։

Մոլդովականի ձայները

Ուրբանիստան հետազոտում է Մոլդովական փողոցի նախկին հանրակացարանների հանրային տարածքը։

Երկրորդական փողոցների կերպարանափոխումը

Զորյան և Սպենդիարյան փողոցների վերաիմաստավորումը․ Մաս 4

Երկրորդական փողոցների հնարավոր լուծումներ

Զորյան և Սպենդիարյան փողոցների վերաիմաստավորումը. Մաս 3

Փողոցների կառուցման կանոններն ու նորմերը

Զորյան և Սպենդիարյան փողոցների վերաիմաստավորումը․ Մաս 2

Երկրորդական փողոցների խնդիրները

Զորյան և Սպենդիարյան փողոցների վերաիմաստավորումը․ Մաս 1

Ինչ պիտի արժենա կայանատեղին