Միկրոճարտարապետության տեխնոլոգիան․
նոր հիշողություններ հին քարերի համար
Վենետիկի բիենալեի հայկական տաղավարում
ԱԲ-ի միջոցով ներկայացվել են Հայաստանի
պատմամշակութային հուշարձանները
Հայաստանն ունի ահռելի պատմական ժառանգություն, ներառյալ ճարտարապետական հուշարձաններ, որոնց մի զգալի մասը, ցավոք, այժմ գտնվում է ՀՀ տարածքից դուրս: Անկախ այդ ճարտարապետական նշանավոր կոթողների գտնվելու վայրից, դրանք պետք է պահպանվեն: Եվ եթե աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների պատճառով ֆիզիկական պահպանումը հնարավոր չէ, ապա կարելի է պահպանել դրանք առնվազն թվային ձևաչափով:
Հայաստանը պայքարում է իր մշակութային ժառանգությունը պահպանելու համար հատկապես 2023 թվականին Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղ) կորցնելուց հետո: 2023-ից արցախյան բուն հայկական տարածքը Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո է: Բազմաթիվ կառույցներ են ջանքեր գործադրում ամեն կերպ պահպանելու ժառանգությունը: Չնայած դրան՝ հայկական բազմաթիվ հուշարձաններ արդեն ֆիզիկապես ոչնչացվել են։
Վենետիկի 19-րդ ճարտարապետական բիենալեում Հայաստանի տաղավարն առաջարկում է եզակի ձևաչափ՝ ԱԲ-ի միջոցով ներկայացնելով հայկական հուշարձանները:
Վենետիկի բիենալեն խոշոր միջազգային մշակութային ցուցահանդես է 1895 թվականից սկսած: Անցկացվում է երկու տարին մեկ Վենետիկում և ներառում է արվեստի մի քանի ճյուղեր՝ ճարտարապետություն, կինո, պար, երաժշտություն և թատրոն: Այս տարի մայիսի 9-ից մինչև նոյեմբերի 22-ը ընթացող ճարտարապետական բիենալեն կենտրոնացել է «Intelligens: Natural. Artificial. Collective» («Բանականություններ՝ բնական, արհեստական, կոլեկտիվ») թեմայի շուրջ:
Վենետիկի 19-րդ ճարտարապետական բիենալեում Հայաստանի տաղավարն առաջարկում է եզակի ձևաչափ՝ ԱԲ-ի միջոցով ներկայացնելով հայկական հուշարձանները:
Վենետիկի բիենալեն խոշոր միջազգային մշակութային ցուցահանդես է 1895 թվականից սկսած: Անցկացվում է երկու տարին մեկ Վենետիկում և ներառում է արվեստի մի քանի ճյուղեր՝ ճարտարապետություն, կինո, պար, երաժշտություն և թատրոն: Այս տարի մայիսի 9-ից մինչև նոյեմբերի 22-ը ընթացող ճարտարապետական բիենալեն կենտրոնացել է «Intelligens: Natural. Artificial. Collective» («Բանականություններ՝ բնական, արհեստական, կոլեկտիվ») թեմայի շուրջ:
Այս տարի բիենալեն առաջարկում է խորհել, թե ինչպես են կարող բանականության տարբեր ձևերը, ներառյալ արհեստականը, աշխատել բնական և կոլեկտիվ բանականության հետ՝ արագ փոփոխվող աշխարհի մարտահրավերներին դիմակայելու համար:
Հայկական տաղավարը կենտրոնացել է ԱԲ-ի միջոցով նյութական կոթողների հիշողության պահպանության հայեցակարգի շուրջ: Տեխնոլոգիաների և ԱԲ-ի զարգացումը կարող են ելք դառնալ, հատկապես երբ տարբեր թիմեր են համախմբվում նույն նպատակի շուրջ: «Միկրոճարտարապետություն AI-ով. ստեղծելով նոր հիշողություններ պատմական հուշարձաններից» հայկական տաղավարը կայացավ նման համագործակցության շնորհիվ։ Վենետիկի ճարտարապետական 19-րդ միջազգային բիենալեում հայաստանյան տաղավարի համադրողն է Մարիաննա Կարապետյանը: Տաղավարն իրականություն է դարձել Electric Architects-ի, Թումոյի, Calfa-ի, Արի Մելենսիանոյի և MoNumEd-ի համագործակցությամբ:
Electric Architects-ի հիմնադիր, նախագծի համադրող Մարիաննա Կարապետյանը պատմում է գաղափարն իրականություն դարձնելու մասին: Օգտագործելով Թումո կենտրոնի՝ Արցախում և Հայաստանում արված եռաչափ պատկերները՝ որոշվեց մի քայլ առաջ գնալ և վարժեցնել ԱԲ մոդել: Այդ ժամանակ ԱԲ-ի հետ աշխատելու համար ծրագրին միացան CALFA-ն և MoNumEd-ը:
Օգտագործելով Թումոյի հսկայական թվային արխիվը՝ CALFA-ի և MoNumEd-ի մասնագետները ԱԲ մոդել վարժեցրեցին՝ 3D պատկերներ արտադրելու, ապա Electric Architects-ի մասնագետների հսկողությամբ դրանք քարի մեջ փորագրելու համար:
Հայկական տաղավարը կենտրոնացել է ԱԲ-ի միջոցով նյութական կոթողների հիշողության պահպանության հայեցակարգի շուրջ: Տեխնոլոգիաների և ԱԲ-ի զարգացումը կարող են ելք դառնալ, հատկապես երբ տարբեր թիմեր են համախմբվում նույն նպատակի շուրջ: «Միկրոճարտարապետություն AI-ով. ստեղծելով նոր հիշողություններ պատմական հուշարձաններից» հայկական տաղավարը կայացավ նման համագործակցության շնորհիվ։ Վենետիկի ճարտարապետական 19-րդ միջազգային բիենալեում հայաստանյան տաղավարի համադրողն է Մարիաննա Կարապետյանը: Տաղավարն իրականություն է դարձել Electric Architects-ի, Թումոյի, Calfa-ի, Արի Մելենսիանոյի և MoNumEd-ի համագործակցությամբ:
Electric Architects-ի հիմնադիր, նախագծի համադրող Մարիաննա Կարապետյանը պատմում է գաղափարն իրականություն դարձնելու մասին: Օգտագործելով Թումո կենտրոնի՝ Արցախում և Հայաստանում արված եռաչափ պատկերները՝ որոշվեց մի քայլ առաջ գնալ և վարժեցնել ԱԲ մոդել: Այդ ժամանակ ԱԲ-ի հետ աշխատելու համար ծրագրին միացան CALFA-ն և MoNumEd-ը:
Օգտագործելով Թումոյի հսկայական թվային արխիվը՝ CALFA-ի և MoNumEd-ի մասնագետները ԱԲ մոդել վարժեցրեցին՝ 3D պատկերներ արտադրելու, ապա Electric Architects-ի մասնագետների հսկողությամբ դրանք քարի մեջ փորագրելու համար:
Տաղավարի գաղափարի հիմքում AI մոդել է, որը «կրթվել» է Թումոյի հայկական պատմամշակութային ժառանգության սկանավորման ծրագրի՝ Հայաստանում և Արցախում թվայնացրած հարյուրավոր պատմամշակութային հուշարձանների 3D մոդելների շնորհիվ։
Այդպես AI մոդելը սովորեց գեներացնել «հայկական ճարտարապետական ձևեր», որոնք հաստոցով փորագրվեցին տուֆի վրա:
Նախագիծը բարձրացնում է բարդ հարցեր. կարո՞ղ է AI-ը մեկնաբանել մշակութային հիշողությունը։ Ո՞վ է հեղինակը, երբ ձևը ստեղծվում է ալգորիթմների և արխիվային նյութի համադրությամբ։ Ինչպե՞ս պահպանել պատմամշակութային ժառանգությունը` ստեղծելով հավաքական հիշողության նոր մեխանիզմներ և փոխաբերություններ:
Նախագիծն սկսվեց անցյալ տարի, երբ ընկերությունները մասնակցեցին Հայաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության մրցույթին: Ընտրվեցին Electric Architects-ը, Թումոն և մյուս մասնակիցները, ապահովվեց նախագծի ֆինանսավորումը:
ԱԲ մոդելը վարժեցնելիս՝ թիմը կենտրոնացավ ճարտարապետական կառույցների մի քանի բաղադրիչների շուրջ՝ պատուհաններ, մուտքեր, խաչքարեր, խոյակներ և խորշեր: Այս հինգ բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի համար թիմն ուսումնասիրեց հազարավոր պատկերներ, գտնելով համապատասխան դետալը՝ տրամադրեց ԱԲ մոդելին, որպեսզի այն ուսումնասիրի և հասկանա, թե ինչից են բաղկացած հայ ճարտարապետության այս ձևերը: Պատկերներից բացի բացատրվեց ամեն բաղադրիչի նշանակությունը, որպեսզի ԱԲ մոդելը կարողանա լիարժեք սովորել: Այս շարունակական գործընթացը տևեց մի քանի ամիս:
Այդպես AI մոդելը սովորեց գեներացնել «հայկական ճարտարապետական ձևեր», որոնք հաստոցով փորագրվեցին տուֆի վրա:
Նախագիծը բարձրացնում է բարդ հարցեր. կարո՞ղ է AI-ը մեկնաբանել մշակութային հիշողությունը։ Ո՞վ է հեղինակը, երբ ձևը ստեղծվում է ալգորիթմների և արխիվային նյութի համադրությամբ։ Ինչպե՞ս պահպանել պատմամշակութային ժառանգությունը` ստեղծելով հավաքական հիշողության նոր մեխանիզմներ և փոխաբերություններ:
Նախագիծն սկսվեց անցյալ տարի, երբ ընկերությունները մասնակցեցին Հայաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության մրցույթին: Ընտրվեցին Electric Architects-ը, Թումոն և մյուս մասնակիցները, ապահովվեց նախագծի ֆինանսավորումը:
ԱԲ մոդելը վարժեցնելիս՝ թիմը կենտրոնացավ ճարտարապետական կառույցների մի քանի բաղադրիչների շուրջ՝ պատուհաններ, մուտքեր, խաչքարեր, խոյակներ և խորշեր: Այս հինգ բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի համար թիմն ուսումնասիրեց հազարավոր պատկերներ, գտնելով համապատասխան դետալը՝ տրամադրեց ԱԲ մոդելին, որպեսզի այն ուսումնասիրի և հասկանա, թե ինչից են բաղկացած հայ ճարտարապետության այս ձևերը: Պատկերներից բացի բացատրվեց ամեն բաղադրիչի նշանակությունը, որպեսզի ԱԲ մոդելը կարողանա լիարժեք սովորել: Այս շարունակական գործընթացը տևեց մի քանի ամիս:
Թումոյի հայկական պատմամշակութային ժառանգության սկանավորման ծրագրի ղեկավար Հյուլէ Քէշիշեանը նշում է, որ ԱԲ մոդելի վարժեցումը այդքան կարճ ժամանակում չափազանց դժվար էր: Արհեստական բանականությանը անգամ որևէ պարզ բաղադրիչ հասկանալու համար մեծ քանակի տվյալներ էին պետք: ԱԲ մոդելի համար մանրամասնորեն ծանոթագրվել է յուրաքանչյուր դետալ, որպեսզի ԱԲ-ը կարողանա նախ տարբերել, ապա նույնականացնել դրանք:
Որոշ էլեմենտներ անգամ ձեռքով են նկարվել՝ ԱԲ-ին տրամադրելու համար: ԱԲ-ին որոշակի քանակի բազմաթիվ պատկերներ տրամադրելուց հետո միայն հնարավոր եղավ հանձնարարել, որ այն արտադրի եռաչափ պատկերներ՝ հենվելով ձեռք բերած գիտելիքի վրա: Արդյունքում, տաղավարի AI մոդելը կարողանում է ճանաչել հայկական հուշարձանների տիպերը, ժամանակաշրջանը, ոճը և քայքայման աստիճանը ու նաև գեներացնում է ճարտարապետական նոր ձևեր:՛
Հյուլէ Քէշիշեանի խոսքով՝ կարևոր էր զրոյից ԱԲ մոդել վարժեցնել: Գոյություն ունեցող արհեստական բանականության մոդելները շատ բան չգիտեն հայկական ճարտարապետության մասին: Երբ փորձ արվեց ինչ-որ բան արտադրել գոյություն ունեցող մոդելներով, արդյունքը ճշգրիտ չէր: Վարժեցված ԱԲ-ի ստեղծած պատկերները, արտացոլելով հայկական ժառանգության վայրերի էությունը, մեխանիկական հաստոցով փորագրվել են տուֆ քարի վրա: Հրաբխային ծագման այս քարը լայնորեն օգտագործվում է հայկական ճարտարապետությունում:
Քարե կոմպոզիցիաները ներկայացված են տաղավարի դահլիճներից մեկում` հետազոտական պրոցեսի մանրամասներն առանձին դահլիճում են ներկայացված:
Ըստ էության, արհեստական բանականությունը գործում է որպես հիշողության գործակալ, Հայաստանը հիշելու միջոց՝ հսկայական ժառանգության, վանքերի, եկեղեցիների և այլ հուշարձանների մասին գիտելիքով: Այս ամենը տեսնելուց հետո մտքում պահպանված մանրամասները փոխվում են:
«Եթե գոյություն ունենար գործիք, որը կարող էր վերադարձնել ձեզ ֆիզիկական ձևի մասին ձեր հիշողությունը, դա հենց այսպիսին էր լինելու», - ասում է նախագծի համադրող, ճարտարապետ, ուրբանիստ Մարիաննա Կարապետյանը:
Որոշ էլեմենտներ անգամ ձեռքով են նկարվել՝ ԱԲ-ին տրամադրելու համար: ԱԲ-ին որոշակի քանակի բազմաթիվ պատկերներ տրամադրելուց հետո միայն հնարավոր եղավ հանձնարարել, որ այն արտադրի եռաչափ պատկերներ՝ հենվելով ձեռք բերած գիտելիքի վրա: Արդյունքում, տաղավարի AI մոդելը կարողանում է ճանաչել հայկական հուշարձանների տիպերը, ժամանակաշրջանը, ոճը և քայքայման աստիճանը ու նաև գեներացնում է ճարտարապետական նոր ձևեր:՛
Հյուլէ Քէշիշեանի խոսքով՝ կարևոր էր զրոյից ԱԲ մոդել վարժեցնել: Գոյություն ունեցող արհեստական բանականության մոդելները շատ բան չգիտեն հայկական ճարտարապետության մասին: Երբ փորձ արվեց ինչ-որ բան արտադրել գոյություն ունեցող մոդելներով, արդյունքը ճշգրիտ չէր: Վարժեցված ԱԲ-ի ստեղծած պատկերները, արտացոլելով հայկական ժառանգության վայրերի էությունը, մեխանիկական հաստոցով փորագրվել են տուֆ քարի վրա: Հրաբխային ծագման այս քարը լայնորեն օգտագործվում է հայկական ճարտարապետությունում:
Քարե կոմպոզիցիաները ներկայացված են տաղավարի դահլիճներից մեկում` հետազոտական պրոցեսի մանրամասներն առանձին դահլիճում են ներկայացված:
Ըստ էության, արհեստական բանականությունը գործում է որպես հիշողության գործակալ, Հայաստանը հիշելու միջոց՝ հսկայական ժառանգության, վանքերի, եկեղեցիների և այլ հուշարձանների մասին գիտելիքով: Այս ամենը տեսնելուց հետո մտքում պահպանված մանրամասները փոխվում են:
«Եթե գոյություն ունենար գործիք, որը կարող էր վերադարձնել ձեզ ֆիզիկական ձևի մասին ձեր հիշողությունը, դա հենց այսպիսին էր լինելու», - ասում է նախագծի համադրող, ճարտարապետ, ուրբանիստ Մարիաննա Կարապետյանը:
Նախագծի հեղինակները քարերը փաթեթավորելիս ակամա լսել են բանվորների խոսակցությունը: Դիտելով փորագրությունները՝ մարդիկ նույնականացրել են դրանք իրենց ծննդավայրի կամ Հայաստանի այլ վայրերի հուշարձանների հետ՝ չիմանալով, որ դրանք բնօրինակից չեն արվել: Այսինքն, կարելի է ասել, որ ԱԲ մոդելը և նախագիծը հասել են իրենց նպատակին:
MoNumEd-ի գլխավոր տնօրեն Սիփանա Չաքերյանը, որպես հնագետ, նշում է, որ հուշարձանների գաղափարը սերտորեն կապված է հիշողության գաղափարի հետ:
«Հուշարձան տերմինը ծագում է լատիներեն monumentum բառից, ինչն էլ բխում է «հիշեցնել» - monere» բայից: Այսինքն, հիշողությունը հուշարձան հասկացության հենց բուն էությունն է», - նշում է Սիփանա Չաքերյանը:
Այս հավակնոտ նախագիծը իրականացավ մի քանի ամսում: ԱԲ մոդելի վարժեցումից մինչև նախագծի իրագործումը, քարերի տեղափոխությունը Վենետիկ և բիենալեի տաղավարի նախապատրաստումը կազմակերպելու համար պահանջվեց ավելի մեծ ֆինանսավորում, քան նախապես հաշվարկված էր: Ֆինանսավորման հարցը կարգավորեց Թումոն դրամահավաքի կազմակերպման միջոցով: Արդյունքում, նախագիծն աջակցություն ստացավ մի շարք ֆինանսավորողներից:
MoNumEd-ի գլխավոր տնօրեն Սիփանա Չաքերյանը, որպես հնագետ, նշում է, որ հուշարձանների գաղափարը սերտորեն կապված է հիշողության գաղափարի հետ:
«Հուշարձան տերմինը ծագում է լատիներեն monumentum բառից, ինչն էլ բխում է «հիշեցնել» - monere» բայից: Այսինքն, հիշողությունը հուշարձան հասկացության հենց բուն էությունն է», - նշում է Սիփանա Չաքերյանը:
Այս հավակնոտ նախագիծը իրականացավ մի քանի ամսում: ԱԲ մոդելի վարժեցումից մինչև նախագծի իրագործումը, քարերի տեղափոխությունը Վենետիկ և բիենալեի տաղավարի նախապատրաստումը կազմակերպելու համար պահանջվեց ավելի մեծ ֆինանսավորում, քան նախապես հաշվարկված էր: Ֆինանսավորման հարցը կարգավորեց Թումոն դրամահավաքի կազմակերպման միջոցով: Արդյունքում, նախագիծն աջակցություն ստացավ մի շարք ֆինանսավորողներից:
Հովանավորներից մեկը Team Telecom Armenia-ն էր, որը Թումոյի ռազմավարական գործընկերն է: Հայկական ընկերության կողմից Beeline-ի ձեռքբերումից հետո Team-ի վերաբրենդավորման շրջանակում, ընկերությունը որոշեց կենտրոնանալ սոցիալական նախագծերի վրա, որոնք տեխնոլոգիական լուծումների կիրառմամբ աջակցում են ազգային արժեքներին և պահպանում ազգային մշակույթը: Team Telecom Armenia-ի հանրային կապերի բաժնի ղեկավար Գրիգորի Յուրինի խոսքով՝ ընկերությունը նպատակ ունի աջակցել հատկապես այն նախաձեռնություններին, որոնք միավորում են ազգային մշակույթն ու թվային տեխնոլոգիաները։ Հենց այդպիսին էր հայկական թիմի գաղափարը՝ ԱԲ-ի միջոցով ներկայացնել միկրոճարտարապետությունը:
«Նախագծի ներուժը միանգամից աչքի ընկավ, քանի որ ոչ միայն նպաստում է տեխնոլոգիայի զարգացմանը, այլ նաև ունի ազգային նշանակություն հայկական ինքնության պահպանման գործում: Վենետիկի բիենալեն այս անգամ արդյունավետորեն միավորում է և՛ տեխնոլոգիան, և՛ հայկական մշակույթի ու բովանդակության պահպանությունը», - ասում է Գրիգորի Յուրինը:
Թեև նոր տեխնոլոգիաների և ստեղծագործական մոտեցումների կիրառումը կարևոր է ժառանգության հետագա պահպանման համար, մեր հուշարձանների իսկական պաշտպանությունը չի կարող իրականացվել միայն թվայնացման միջոցով:
MoNumEd-ի տնօրեն Սիփանա Չաքերյանը նշում է. «Թվայնացումը կարող է օգնել պահպանությանը, բայց այն ի վիճակի չէ լիովին անել դա: Մենք չենք կարող ասել, որ այն կպահպանի բոլոր հուշարձանները: Աշխատանքի մի մասն է միայն արվում, որը երբեք չի կարող փոխարինել նյութական արժեքին»:
MoNumEd-ի տնօրեն Սիփանա Չաքերյանը նշում է. «Թվայնացումը կարող է օգնել պահպանությանը, բայց այն ի վիճակի չէ լիովին անել դա: Մենք չենք կարող ասել, որ այն կպահպանի բոլոր հուշարձանները: Աշխատանքի մի մասն է միայն արվում, որը երբեք չի կարող փոխարինել նյութական արժեքին»:
Վերջնական արդյունքում, մեր ժառանգության վայրերի պահպանությունը պահանջում է ոչ միայն նորարարություն, այլ նաև հարգանք դրանց շոշափելի, ֆիզիկական և անփոխարինելի ներկայության նկատմամբ:
Հոդվածի համար լուսանկարներ տրամադրելու համար շնորհակալություն՝ Վահան Ստեփանյանին, Թումո ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնին և Team Telecom Armenia-ին
~
Հոդվածը պատրաստվել է Team Telecom Armenia-ի հետ համագործակության շրջանակներում։