Շրվենանցի դպրոցը.
փոշոտ դասասենյակների լուռ վկաները

Անշունչ դպրոցը դարձել է հիշողությունների պահոց: Ներսում խորհրդավոր լռություն է: Դարակներում կուտակված բազմաթիվ փոշոտ թղթերն ու վաղուց չբացված գրքերը պատմում են միայն մոռացված անցյալի մասին: Կարծես այդ անկանոն կույտերն ու անավարտ գրառումները դեռ սպասում են ինչ-որ մեկի գալուն, որը կգա ու դարակների փոշոտ էջերից կյանքի կկոչի կիսատ պատմությունները:

Կողքի դասասենյակի փլուզված հատակն ու տանիքը վկայում են տարիների անտերության մասին: Տանիքի փայտե մասերի վերջին մնացորդները թափվել են ցած և խառնաշփոթ կույտ առաջացրել, բայց անցյալն ու շենքն դեռ ամուր կառչած են հողից: Պատերն ամբողջովին ծածկված են կանաչ մամուռով և խոնավությունից դադարել են քար լինելը: Քայլերը գնալով դանդաղում են, իսկ առջևում դեռ դասասենյակներն են՝ հին, փոշոտ, լքված…

Անցյալն այստեղ է` պատերի ներսում, միայն պետք է համարձակվես և ներս մտնես:

Շրվենանց գյուղը գտնվում է Սյունիքի մարզի Կապանի տարածաշրջանում, Աճանան գետի ձախափնյա լեռնալանջին:

1856 թվականին Շրվենանցում ծնվել է Գասպար Հովհաննեսի Տեր-Մարգարյանցը, որը իր հայրենակիցների հետ հիմնադրեց «Արամազդի» ազգային օրաթերթը և դարձավ կրթության մշակ։ 30 տարեկանում նա ամուսնացավ Սիսիանի Լոր գյուղի բնակիչ Շուշանիկ Ավանեսյանի հետ։ Երեխա չունենալով՝ նրանք որդեգրում են ազգականների զավակներին, օգնում կարիքավորներին և բացում դպրոցներ Լոր և Շրվենանց գյուղերում։

Շրվենանցում դպրոց կառուցելու գաղափարը ծնվեց դեռ 1898 թվականին։ Սկզբում գյուղացիները ցանկանում էին եկեղեցի կառուցել, բայց նախ դպրոցը կառուցվեց։ Շրվենանցի դպրոցը հայ գյուղաշխարհի լավագույններից էր՝ իր շենքային պայմաններով, մանկավարժական կադրերով և կրթական ծրագրերով։ Դպրոցը պետք է լիներ եռահարկ՝ հինգ դասասենյակով, թատերական դահլիճով, ուսուցիչների սենյակներով, գրադարանով և այլ հարմարություններով։

Շինարարությունը վարում էր Գասպար Տեր-Մարգարյանցը՝ Սմբատ Մելիք-Ստեփանյանի կազմած հատակագծով: Շինարարությունը, սակայն, անավարտ մնաց, և դպրոցական զանգն հնչեց կիսակառույցում։

Առաջին զանգը հնչեց 1902 թվականի սեպտեմբերի վերջին։ 1902-1905 թվականներին դպրոցում դասավանդվում էր ռուսերեն, սակայն երբ ցարական կառավարությունը վերաբացեց հայկական դպրոցները, ուսումը դարձավ հայերեն։ 1903թ.-ին ձեռք է բերել պետական դպրոցի կարգավիճակ և գործեց հայկական դպրոցների փակման ժամանակ:

Դպրոցը չի գործել միայն 1906 թվականին՝ հայ-թաթարական բախումների ժամանակ: Հաջորդ տարի, երբ վերաբացվեց, ուսուցումն ընդլայնվեց՝ ներառելով հողագործություն և մեղվաբուծություն։ 1902-1917 թվականներին Շրվենանցի դպրոցում կրթություն ստացան շուրջ 400 երեխա, այդ թվում՝ նաև թուրք երեխաներ։ 1910թ.-ին Ղափանում մի բարերարի աջակցությամբ առաջին տոնածառը տեղադրվել է հենց այս դպրոցում:

Ուսուցչական կազմում կային եվրոպական կրթությամբ մասնագետներ, այդ թվում՝ Լայպցիգի և Պետերբուրգի համալսարաններից: Դպրոցն ապահովում էր անվճար կրթություն, իսկ սոցիալապես անապահով երեխաներին տրամադրվում էին հագուստ, կոշիկ, հիգիենայի պարագաներ և օրապահիկ:

Կապանում իգական կրթություն իրականում գոյություն չուներ: Աղջիկները դպրոց չէին հաճախում: Նույնիսկ ունևորները ցանկություն չունեին իրենց աղջիկներին ուսման տալու: Անգրագիտությունն էր պատճառը, որ կնոջ հետ վարվում էին՝ ինչպես ուզում էին: Այն մտայնությունն էր գերիշխում, որ աղջիկ երեխաները մտավոր կրթություն չպիտի ստանան: Ծնողները ցանկություն չունեին նույնիսկ իրենց հարևանությամբ գործող ծխական դպրոց ուղարկել: Համոզված էին, որ տղաների հետ աղջիկներին դպրոց ուղարկել չի կարելի:

Օրիորդաց դպրոց ստեղծելն էլ էր անիմաստ. գործը կտապալվեր: Սկզբնական շրջանում մատների վրա կարելի է հաշվել այն ծնողներին, որոնք աղջիկներին կրթության տվին:

Գրիշա Սմբատյանի «Սյունիք. Պատմություն և հիշողություն»-ում նշվում է, որ առաջինն իրենց դուստրերին դպրոց են ուղարկել Սողոմոն Մելիք-Աղամիրյանը, Նուրջինյանները, Անդրեաս Մելիք-Ստեփանյանը: 1905 թվականին, երբ Աբգար Մուրադյանը եկավ և մշակեց երկսեռ ուսուցում, դպրոցը դարձավ միակ տարածաշրջանային հաստատությունը, որտեղ աղջիկներն սկսեցին կրթություն ստանալ։

1910 թվականի փետրվարին տեղի ունեցած ողբերգական պատահարը դադարեցրեց Շրվենանցի դպրոցի գործունեությունը: Դեպքի մասին երկար տարիներ ուսումնասիրություններ արվել։

Հունվարի վերջին, Սուրբ Սարգսի տոնին, երեխաները դպրոց էին շտապում՝ տոնը դպրոցական հարկի տակ անցկացնելու համար։ Նրանք պետք է հանդիպեին ավագ ուսուցիչ Այվազյանի հետ։ Մինչև ժամը 9-ը աշակերտները, հավաքված դպրոցի բակում, սպասում էին ուսուցչին, սակայն ժամանակը անցնում էր, և նա չէր հայտնվում։ Բարձր դասարանցի աշակերտներից մի քանիսը չեն համբերում, ծեծում են դուռը, բայց ներսից բացող չի լինում։ Նրանք բարձրանում են վերև, և ապակե շրջանակից ներս նայելով՝ աղաղակում են. «Ուսուցիչը մահացել է, նա սպանված է»։ Լուրն արագորեն տարածվում է գյուղում։

Փաստաթղթերից իմանում ենք, որ տեղացի Արմենակ Աղախանյանը ցանկանում էր ինքը դառնալ ավագ ուսուցիչ՝ Այվազյանին վարկաբեկելու միջոցով։ Աղախանյանը բողոքում էր, որ Այվազյանը ուշ է սկսում դասերը, իսկ հարաբերությունները գնալով սրվում էին։

Դպրոցում տեղի ունեցող բանավեճին այդ ժամանակվա ղեկավարներն են փորձում միջամտել։

Վեճը մեղմելու կամ լուծելու փոխարեն զայրույթի սլաքներն ուղղվում են ուսուցչուհի Փիրումյանի դեմ՝ ուսուցիչների հարաբերությունների մեջ խաղացած դերակատարության պատճառով։ Այվազյանը ամուսնության առաջարկ էր արել Փիրումյանին, սակայն վերջինս մերժել էր։ Այդ ժամանակ Արմենակ Աղախանյանը դուրս էր մնացել ուսուցիչների ցուցակից։ Փիրումյանը, իբրև նրա կողմնակից, պահանջել էր, որ Արմենակին դասաժամ հատկացվեր։ Վիճակը գնալով սրվել էր, ապա բերել ողբերգական հետևանքների։ 1910 թվականի փետրվարի սկզբին Աղախանյանը, զինված դաշույնով, այցելել է դպրոց, և երբ Այվազյանը բացել է դուռը, նա հարձակվել է և դաշունահարել նրան։

Այվազյանը մահից առաջ ուժ է գտնում գրելու. «Ինձ սպանել է Արմենակը»։
Սպանությունից հետո Աղախանյանը բանտարկվեց։ Ուսուցչուհի Փիրումյանը փախավ գյուղից, և դպրոցը մմի քանի տարով փակվեց։ Այս ողբերգական դեպքի պատճառով գյուղի բնակիչները տարիներով կորցրեցին իրենց վստահությունը կրթական համակարգի հանդեպ:

1918 թվականին դպրոցը փակվեց համաճարակի և պատերազմի պատճառով, նորից վերաբացվեց 1921 թվականին, խորհրդային կարգերի հաստատման հետ։
Կապանի Երկրագիտական թանգարանի նախկին տնօրեն Գրիշա Սմբատյանը քաջատեղյակ է դպրոցի պատմությանը և գյուղի կյանքում դրա մեծ նշանակությանը:

«Այն հայոց աշխարհի գյուղական լավագույն դպրոցներից է եղել: Խորհրդային տարիներին նույնպես համարվում էր տարածաշրջանի ամենամեծ և հեղինակավոր կրթօջախներից», - ասում է Գրիշա Սմբատյանը։
1955 թվականին Շրվենանցի դպրոցն ավարտած Էռնեստ Պետրոսյանը հիշում է իր դպրոցական տարիները։

«Այդ տարիներին Շրվենանցում դպրոցը խաղաղ ու հանգիստ էր, դպրոցում սովորում էր ավելի քան 120 աշակերտ (նաև կողքի գյուղերից էին հաճախում), բոլորն իրենց ուսմանը պատասխանատվությամբ էին մոտենում, թեև համալսարան ընդունվելու հնարավորություն չկար», — նշում է նա:

Այդուհանդերձ, դպրոցն իր գոյության ողջ ընթացքում տվել է հազարից ավելի շրջանավարտ, որոնցից 40-ը՝ գերազանցիկ ու մեդալակիր: Այս դպրոցն են ավարտել նշանավոր մարդիկ՝ գիտության թեկնածուներ, վաստակավոր ուսուցիչներ, հրամանատարներ և այլոք:

Գյուղերի դատարկումը չշրջանցեց նաև Շրվենանցը: 2010 թվականին ՀՀ կառավարության որոշումով դպրոցը փակվեց աշակերտ չլինելու պատճառով:
Ըստ Շրվենանցի նախկին գյուղապետ Արմինե Մանուկյանի՝ 2010 թվականին, երբ գյուղում մնացել էր մոտ 70 մարդ, դպրոցը դեռ գործում էր։

Գյուղի խնդիրը երիտասարդների հեռանալն էր, որոնք տեղափոխվում էին թե՛ կրթության, թե՛ աշխատանքի առումով ավելի շատ հնարավորություն տվող քաղաքներ։ Այժմ, ըստ տիկին Մանուկյանի, գյուղում ապրում են հիմնականում տարեց մարդիկ՝ մոտ 20-25 մարդ։

Դպրոցի շենքը այսօր վթարային է: 2019 թվականից շենքը պահպանվում է ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության պահպանության ծառայության բալանսում։ Ներկա պահին վերակառուցման որևէ ծրագրեր դեռևս նախատեսված չեն։