Հողի անտեսված արցունքները.
թունավոր թափոնների հիմնախնդիրը Սյունիքում

«Քանի տարի է ինչ մեր ջրերը մաքուր չեն լինում… Տարիներ առաջ այգու ծառերը լիքն էին պտուղներով, իսկ հիմա կամ բերք չեն տալիս, կամ չորանում են»,- ասում է Աճանանի բնակիչ 73-ամյա Նաիրա Պողոսյանը: Նաիրա Պողոսյանը 1989 թվականից ապրում է Սյունիքի մարզի գյուղ Աճանանում: Տան շրջակայքում ունի մեծ այգի, որը տարիներ շարունակ եղել է նրա համար ապրուստի միջոց. վաճառել է բերքը, օգտագործել սեփական սպառման համար և գոյատևել: Իսկ հիմա պատկերն հակառակն է՝ բերքը չորանում է և շատ ժամանակ իր համար չի կարողանում օգտագործել:

«Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ» ՓԲԸ-ն շահագործում է Հայաստանի ամենամեծ պոչամբարը, որը գտնվում է Սյունիքի մարզի Արծվանիկ գյուղի մոտ: Պոչամբարը երկրի խոշորագույններից է և նախատեսված է հանքարդյունաբերական աշխատանքների արդյունքում առաջացող թունավոր թափոնների կուտակման համար: Պոչամբարը կառուցվել է 1970-ականների սկզբներին և գտնվում է մի քանի գյուղերի հարևանությամբ, այդ թվում՝ Արծվանիկ, Աճանան, Չափնի և Սևաքար։

Պատմաբան, Կապանի երկրագիտական թանգարանի տնօրեն Գրիշա Սմբատյանն ասում է, որ Արծվանիկը Կապանի հնագույն գյուղերից է, որի տարածքը հարուստ է պատմամշակութային հուշարձաններով: Հնագիտական պեղումների և, մասնավորապես, գյուղատնտեսական ու շինարարական աշխատանքների ժամանակ գյուղի տարածքում հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան մշակութային արժեքներ՝ արձանիկներ, սափորներ, զենքեր, զարդեր: Գյուղի անունը (Երեց, Երեցվանիկ) առաջացել է 6-րդ դարի հայտնի հոգևորական Երիցակի անունից, որից ծագում է նաև գյուղի մոտակայքում գտնվող Երիցավանք վանական համալիրի անունը:

Գրիշա Սմբատյանի փոխանցմամբ՝ ներկայիս պոչամբարի տեղում նախկինում եղել է երկու գյուղակ, դամբարանադաշտ, մատուռ, ջրաղաց և այլ կառույցներ: Հնագետների ուշադրությանն են արժանացել երաժիշտների ուշ բրոնզեդարյան քանդակները, ծածկագիր արձանագրությունը, բազմաթիվ գտածոներ:

Իրավատեր Կապանցիներ Բնապահպանական ՀԿ-ի նախագահ Արմեն Փարամազյանը նշում է, որ՝ Սյունիքը ամենահագեցած մարզն է մետաղական հանքերի բաշխվածության առումով։ Հայաստանի լեռնահանքային արդյունաբերության ոլորտում գործող ձեռնարկությունների 19 պոչամբարներից 9 գտնվում են Սյունիքի մարզում: Նշում է նաև, որ պոչամբարի շահագործումը սկսվել է 1977 թվականի հոկտեմբերից, աշխատել է վթարներով և վերջնականապես կայուն ապարախյուս է ընդունել նույն թվականի նոյեմբերի 17-ից։

«Մինչև առ այսօր 2025թ․ պոչամբարի ծավալները աճել և անցել են 500,0 մլն տ, բայց նախատեսված էր 350,1 մլն.տ համար: Պոչամբարները մեծ վնաս կարող են հասցնել ինչպես շրջակա միջավայրի վրա, մոտակա գյուղերի այգիներին, բանջարանոցներին, կենդանական աշխարհին և մարդկանց առողջությանը։ Մեծ վտանգ է ներկայացնում բաց պոչամբարներից՝ թունավոր և վտանգավոր նյութերի գոլորշացումը դեպի մթնոլորտ։ Մեծ է սեյսմիկ խոցելիությունը», - նշում է Արմեն Փարամազյանը։

Նա հավելում է, որ հանքավայրի շահագործման ընթացքում կուտակվել է միլիոնավոր տոննաներով արդյունաբերական թափոններ։ Հաշվի առնելով պոչամբարային տարրերի մածուցիկությունը և բնական ռելիեֆի ձևավորությունը, գրավիտացիայի ներկայությունը, ինչպես նաև տարածաշրջանի բարձր սեյսմիկության ռիսկայնությունը, ապա վերջնականորեն կարելի է եզրակացնել, որ Արծվանիկի պոչամբարի շահագործումը հարկավոր է դադարեցնել և տեղափոխել մեկ այլ ուրիշ տարածք։

Արծվանիկի գյուղապետ Անուշավան Հարությունյանը, սակայն, այլ կարծիք ունի. նա կարծում է, որ վերջին տարիներին պոչամբարից տարածվող վտանգներն զգալիորեն նվազել են՝ շնորհիվ նոր տեխնոլոգիաների կիրառման։

«Մենք 10-15 տարի առաջ լուրջ խնդիրներ ունեինք՝ կապված օդի, ջրի և հողի աղտոտման հետ: Բայց այսօր տեխնոլոգիաներն այնքան են զարգացել, որ պոչամբարից դուրս եկող ջրերը նախապես ֆիլտրացվում են: Միջազգային փորձագետները մշտապես վերահսկում են պոչամբարի ազդեցությունը, և այս պահին օդի աղտոտվածությունն այդքան էլ վտանգավոր չէ», - հավելում է Արծվանիկի գյուղապետը։

Գյուղատնտես Վարդան Էլազյանը նշում է, որ Սննդի շղթայի ռիսկերի գնահատման վերլուծական էկոկենտրոնի կողմից ուսումնասիրվել է լեռնահանքային պոչամբարների ազդեցության շրջանում աճեցված պտուղ-բանջարեղենի մեջ ծանր մետաղների առկայությունը և դրանց մարդու առողջության վրա ազդող ռիսկերը, որի հիման վրա էլ հետազոտություն է կատարվել Սյունիք գյուղում: Հետազոտության նպատակով վերցվել է 200 նմուշ պտուղ-բանջարեղենից։

Հետազոտությամբ պարզել են, որ Սյունիք գյուղի բնակիչների արտադրված պտուղ-բանջարեղենները օգտագործվում են անձնական կարիքների և վաճառքի համար. նմուշների անալիզների միջոցով պարզվել է, որ նմուշավորված գյուղմթերքում առկա է առաջին կարգի 9 թունավոր էլեմենտներ՝ մկնդեղ (As), կապար, սնդիկ, ցինկ, պղինձ, մոլիբդեն, նիկել, քրոմ և այլն։

Կանաչեղենի, լոլիկի, սմբուկի նմուշներում պարունակվել է 9 ծանր մետաղներից՝ 8-ը, բանջարեղենի մյուս տեսակների մոտ՝ 7-ը։ Սա նշանակում է, որ Կապանի և Սյունիքի առողջության համար արտադրված գյուղամթերքը մեծ ռիսկեր է պարունակում։ Սյունիքի համայնքում աճեցված մթերքներից ամենավտանգավորը կարտոֆիլն է և գազարը, որոնց մեջ բարձր է մոլիբդենի պարունակությունը։

Բազուկի և խազոզի մեջ սնդիկի պարունակությունը գերազանցում է 3-4 անգամ, լոբու մեջ պղնձի պարունակությունը գերազանցում է 1,5-2 անգամ, կանաչ սոխի մեջ մոլիբդենի թույլատրելի քանակները գերազանցում է 5 անգամ, կարտոֆիլի մեջ՝ 4 անգամ, գազարի մեջ՝ 8 անգամ։

2014 թվականին Սյունիքի համայնքում Հայաստանի Ագրարային համալսարանի ՀՀ ԳԳԱ թղթակից անդամ Մերուժան Գալստյանի կողմից իրականացվել է հետազոտության աշխատանքներ՝ հողերը ծանր մետաղներից մաքրելու համար. ծրագիրը եղել է պիլոտային, այն իրականացվել է 1000 քառակուսի մետրի վրա։ Դրական արդյունքների դեպքում այն նախատեսված էր իրականացնել ամբողջ համայնքում։