Գյումրի․
ՉՈՐՍ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԸ

Մինչքրիստոնեական լատինական առածը պնդում է. «Դեպքը տեղի չի ունեցել, եթե այդ մասին տեղյակ չեն Հռոմում»` ահա թե որքան կարևոր է քաղաքը:
Ռոմանո-գերմանական լեզվաընտանիքի շատ ժողովուրդների մոտ «ուրբանիզացիա» տերմինը երկրորդ իմաստով նշանակում է զարգացում: Կարճ ասած, աշխարհի շատ ժողովուրդների ընկալմամբ «Քաղաքն ի սկզբանե է»:

Ես, սակայն, հայկական ու ոչ հայկական հին քաղաքների մասին չէ, որ գրելու եմ: Դա հնագետին ու պատմաբանին վայել գործ է: Ես գրելու եմ իմ ծննդավայր քաղաքի մասին, ուր ապրել եմ մինչև 17 տարեկան դառնալս: Բնակիչների բանավոր խոսքում քաղաքն այդ պահին երեք անուն ուներ: Ոմանք խոսքի մեջ քաղաքին Ալեքպոլ-Ալեքսադրապոլ էին անվանում, ոմանք` Գյումրի, ոմանք` Լեննագան-Լենինական: Ալեքպոլ-Գյումրի տարբերակները սիրում էին օգտագործել քաղաքի հին բնակիչներն ու 1920թ այստեղ տեղափոխված կարսեցիները: Խորհրդային տարիներին Շիրակի դաշտավայրից ու Ջավախքից տեղափոխված բնակիչների համար քաղաքի անունը Լեննագան-Լենինական էր:

Իսկ քաղաքը հին էր (ըստ ժամանակագիրների, քաղաքի անունը սկզբում Կումայրի էր): Քսենոֆոնտն էր նրա մասին գրել իր հայտնի «Անաբասիս»-ում (Քրիստոսից առաջ 5-4 րդ դարեր), ու քաղաքի հետագա բնակիչներին հպարտանալու (մեղմ ասած` հպարտանալու) անսահման հիմք տվել:

Կումայրին Գյումրի էր դարձել միջնադարում (8-րդ դարի Ղևոնդ պատմիչից հետո) ու Գյումրի էլ մնացել էր մինչև Ռուսական կայսրության կազմում հայտնվելը (ռուս-պարսկական առաջին պատերազմից հետո): 1837թ. ռուսաց Նիկոլայ 1-ին ցարն էր այցելել Գյումրի ու կարգադրել ամրոց կառուցել: Ապագա ամրոցներից (հետո քաղաքի բնակիչները «Սև ղուլ» ու «Կարմիր ղուլ» էին անվանելու) մեկի տարածքում ռուսաց ցարը եկեղեցու հիմնարկեքին էր մասնակցել: Հետո Գյումրին անվանափոխել էր իր կնոջ պատվին` կոչելով Ալեքսանդրապոլ ու 1840թ. Ռուսական կայսրության քաղաքի կարգավիճակ շնորհել:

Քաղաքի կենտրոնն առ այսօր պահել է Ալեքպոլի հատակագծի կառուցվածքն ու բազում շինություններ: Այդ ժամանակներից քաղաքի թաղամասերը հին հայ-պարսկա-թուրքական տեղանունների կողքին ռուսական անուններ ստացան: Օրինակ՝ «Սլաբոդկա» (рабочая слободка), կամ «Պալիգոններ» (военные полигоны):

Ռուսական հատակագծով ու ճարտարապետությամբ մոտ տեղակայված 2 քաղաք էր կառուցվում` Կարսն ու Ալեքսանդրապոլը: Շատ տարիներ հետո նախնիներիս հայրենիք Կարսում զարմացած արձանագրեցի, թե որքան նման էին Կարսի ռուսական ռեալական դպրոցը (ուր Չարենցն էր սովորել, իսկ հիմա բժիշկների վերապատրաստման կենտրոն էր) և Գյումրիի մանկավարժական ուսումնարանի հին շենքը: Կամ, ասենք, Գյումրիի Պուշկինի անվան 6-րդ դպրոցը (ուր ես եմ սովորել) և Կարսի 3-րդ դպրոցը: Երկուսն էլ նախկինում օրիորդաց գիմնազիա են եղել, իսկ հիմա հանրակրթական դպրոցներ են: Մի քանի տարի առաջ թուրք գրող, նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկը Կարսի մասին պատմող իր «Ձյունը» վեպում նկատել էր, թե որքան նման է Կարսը (թե շենքերի տեսքով, թե քաղաքաշինական լուծումներով) Սանկտ-Պետերբուրգին:

Զարմանալու հերթն արդեն գյումրեցիներինն էր: Բայց նրանք չեն սիրում զարմանալ (կամ ցույց տալ, որ զարմացած են): Ուստի ասացին, որ դա իրենց հայտնի էր շատ վաղուց, որովհետև կենտրոնի փողոցների համարակալումով հայտնի են ընդամենը 3 քաղաք` Սանկտ-Պետերբուրգը, Նյու-Յորքը և Գյումրին: Եթե համարակալված փողոցներով այլ քաղաքներ էլ կան, միևնունն է` հայտնի չեն (ըստ գյումրեցիների, բնականաբար):

Քաղաքի հատակագծի վրա պարզ նկատելի է, որ կենտրոնում փողոցները միմյանց ուղղահայաց և զուգահեռ են: Հարավ-հյուսիս ուղղությամբ փողոցներին ուղղահայաց են արևելք-արևմուտք ուղղության փողոցները: Արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցները համարակալված են զույգ թվերով, իսկ հյուսիսից-հարավ ուղղության փողոցները՝ կենտ թվերով: Օրինակ` 1984թ. հրատարակված հատակագծի ձախ անկյունում կարող եք գտնել Էնգելսի և Մարքսի զուգահեռ փողոցները, որոնք համապատասխանաբար կրում էին 13 – 15-րդ համարները:

Որպես լիրիկական անտրակտ` խորհրդային տարիների մի անեկդոտ. Լենինականցուն հարցնում են` որտեղի՞ց են սկսվում Մարքսի ու Էնգելսի փողոցները: «Չիդեմ ուրդեղից կսկսվին, բայց էրգուսն էլ բանտի պատով կպրծնին», - պատասխանում է լենինականցին:

Քաղաքի կենտրոնական հրապարակի եզրային Սպանդարյանի և Պուշկինի փողոցները կրում էին 24 և 20 համարները: Այսինքն, արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցների համարակալումը սկսել էին արևմուտքից, հյուսիս-հարավ ձգվող փողոցների համարակալումը` հյուսիսից: Փոխուղղահայաց ու զուգահեռ փողոցների շարքից դուրս են կենտրոնական հրապարակից դեպի հարավ-արևելք ձգվաղ Արագածի փողոցը և դեպի հյուսիս-արևելք ձգվող Կիրովի փողոցը, որին հիմա քաղաքացիները Բուլվարնի են անվանում:

Երկու փողոցն էլ երթևեկության համար փակ են: Փողոցների հաճախակի անվանափոխումը երբեմն խառնաշփոթի պատճառ էր դառնում: Անվանափոխության ձգտումն ու դրա հետևանքով առաջացող խառնաշփոթն առ այսօր հաղթահարված չէ:

60-70-ականներին տարեց բնակիչները քաղաքի փողոցները հիշում էին նախահեղափոխական անուններով: Երիտասարդները չգիտեին, որ Ալեքսանդրովսկի փողոցն է վերանվանվել Աբովյան, ո՞րն է Գեներալսկին, ո՞րը Ցարսկին: Հիմա երիտասարդները չեն հասկանա, թե որոնք են Կինգիսեպի կամ Կույբիշևի փողոցները: Կույբիշևի փողոցը վերանվանվել է Կարսը հանձնելու հրամանը կատարած ու ինքնասպան եղած սպաներից մեկի` գնդապետ Մազմանյանի անունով: Սպանդարյանի (24-րդ փողոցի) և Մազմանյանի (37-րդ) փողոցների խաչմերուկի տան վրա ցուցանակ կա փակցված, որ այդ տանն ապրել է գնդապետ Մազմանյանը:

Քաղաքի հատակագծի ձախ անկյունում եկեղեցի կա նկարված: Այն ռուս զինվորների գերեզմանոցի մատուռն է, որի դռան վերևում հին սլավոնական տառատեսակաով քարաշար գրված է «Здесь царство мира и покоя»: Քաղաքի բնակիչների համար այս եկեղեցին երբեք անվանափոխ չի եղել: Եւ ցարական իշխանության օրոք, երբ եկեղեցի էր, և խորհրդային տարիներին, երբ պահեստի էր վերածվել, և հիմա, երբ կրկին վերաօծվել է, այս եկեղեցուն միշտ «Պլպլան ժամ» են ասել: Միայն Սև ու Կարմիր բերդերը չեն, որ իրենց անառիկ դիրքով փաստում են զինվորականության ներկայությունը քաղաքում: Քաղաքային զբոսայգում ամեն կիրակի զինվորական փողային նվագախումբի համերգ էր: «Մեր մանկության տանգոն» ֆիլմի այդ դրվագը սցենարական կամ ռեժիսորական հորինվածք չէ, այլ` մանկական հուշ: Իսկ քաղաքային գլխավոր զբոսայգին, ինչպես քաղաքի բնակիչներն են ասում` «Տեղովը մեկ կինո էր»:

Զբոսայգուն «Գորկու սադ» են անվանում: Հիմքը ռուսական բլուր-горка բառն է: Խորհրդային տարիներին զբոսայգու մուտքին մեծ տառերով գրված էր «Ստ.Շահումյանի անվ. քաղաքային զբոսայգի»: Երկու անուններն խառնելով քաղաքի բնակիչները հաճախ էին հյուրերին առաջարկում գնալ զբոսնելու «Ստեփան Շահումյանի անվան Գորկու սադում»: «Գորկու սադը» մանրամասն նկարահանված է վավերագրական և գեղարվեստական ֆիլմերում:

Գյումրին չափազանց հարմար դեկոր-նկարահրապարակ էր ֆիլմերի համար: Մեկ-երկու ցուցանակով այն կարելի էր ներկայացնել թե արևմտահայկական, թե արևելահայկական քաղաք: Կարելի է պնդել, որ «Հայֆիլմի» վերելքի 60-70-ական թվականներին Գյումրիում նկարահանվող ֆիլմերի վերելքի շրջանն էր:

Այդ տարիներին քաղաքը ամիսներով դառնում էր կինոհրապարակ: Մարքսի փողոցի վրա Ռուբեն Մաթևոսյանը զորակոչիկների շարքում երգեց «Զարթնիր լաոն» ու` սկսվեց: Տարիներ շարունակ խաչմերուկներում 40-ականների բարձրախոսներ էին տեղադրվում, պատուհանների ապակիները սպիտակ խաչերով պատվում, 40-50-ական թվականների ազդագրեր փակցվում, փողոցով կամ խորհրդային զինվորներ էին քայլում, կամ «գերմանացի ռազմագերիներ»:

Ամեն թաղ որևէ ժամանակաշրջանի կինո-դեկորն էր: «Ձորի բողազ» թաղամասը, «Խորարծառը», 16-րդ փողոցի՝ Սվերդլովի խաչմերուկից մինչև Աբովյանի խաչմերուկ ձգվող հատվածը «նախահեղափոխական» քաղաքի նկարահրապարակ էր («Հեղնար աղբյուր», «Կտոր մը երկինք» և այլն): Ֆիլմերից մեկում կենտրոնական հրապարակի հարևանությամբ` «Ռաբիզի» դիմաց հին ու շքեղ տներից մեկը որպես անառականոց ներկայացվեց: Իսկ Թումանյանի փողոցով Մարքսի փողոց տանող հատվածը և Մարքսի փողոցը Երկրորդ աշխարհամարտի շրջանի «դեկորներ» էին: Գալյա Նովենցի ու Մհեր Մկրտչյանի պատշգամբը հենց Մարքսի փողոցի վրա էր:

«Քաղաքները կերտում են դարերը, ոչնչացնում է ժամը»,- պնդում է լատինական ասացվածքը, որ Գյումրիի պատմությունը բաժանում է երկու մասի: Մինչև այդ ժամը` 11:41, 07.12.1988, և դրանից հետո: Անցած երեք տասնամյակի ընթացքում քաղաքի կենտրոնը չի վերականգնվել: Բայց հուսադրող է, որ չի էլ այլանդակվել նորակառույց, քաղաքի հին հատվածի ճարտարապետության հետ ընդհանրություն չունեցող շինություններով:

Եւ, որ շատ կարևոր է, քաղաքի կենտրոնի հատակագիծը չի վերանայվել: Իսկ դա հույս է, որ այն, ի վերջո, կվերականգնվի իր նախկին հմայքով: