Ավարա՝ չգնահատված պատմության շրջմոլիկը

Մանուկ հասակում ես չեմ զբաղվել լուսանկարչությամբ: Բայց լուսանկարչության աշխարհի հետ իմ ծանոթությունը սկսվեց հորս և նրա անալոգային խցիկի շնորհիվ։ Իմ պատանեկության տարիներին՝ 2000-ականների սկզբին, հիշում եմ, որ գնել էի էժան թվային ֆոտոխցիկ և լուսանկարում էի այն մարդկանց և փողոցային տեսարանները Միացյալ Թագավորությունում գտնվող իմ հայրենի Լեսթեր քաղաքում:

Լուսանկարչությունն, անշուշտ, իմ հոբբին է: Ես ունեմ հիմնական աշխատանք, հեռավար եմ աշխատում։ Եթե աշխատանք չունենայի, հիմա չէի կարողանա ապրել Հայաստանում։ Լուսանկարչությամբ ես գումար չեմ վաստակում:

Ես սիրում եմ փողոցային լուսանկարչություն և դիմանկարներ: Այդպես սկսեցի իմ առաջին տեսախցիկը: Ես հենց նոր էի լուսանկարում փողոցային տեսարանները։

Երբ ես փոքր էի, ծնողներս ավարա էին ինձ անվանում: Թարգմանաբար նշանակում է անտուն մարդ, որը տեղից տեղ է թափառում: Իմ մշակույթում, երբ ինչ-որ մեկը քեզ ավարա է անվանում, դա ավելի շատ բացասական երանգ ունի: Ես կարողացա փոխել այդ վերաբերմունքը։ Ծնողներս Փենջաբից են: Փենջաբի կեսը Պակիստանի և մյուս կեսը Հնդկաստանի կազմում է`1947 թվականին բրիտանացիների կողմից կիսվելուց հետո: Ուրեմն, ես էլ եմ «կիսված հայրենիքից», որը հիմա գոյություն չունի։ Դա պատճառներից մեկն է, թե ինչու եմ ես կապ զգում հայերի հետ: Բացի այդ, իմ ժողովուրդն էլ է անցել ցեղասպանության միջով 18-19րդ դարերում։ Պատմության եղավ մի շրջան, երբ մենք գոյություն չունեինք: Մենք թաքնվում էինք ջունգլիներում։ Այսպիսով, ահա մի քանի պատճառ, թե ինչու եմ ես պարտավորված զգում քննարկելու Հայաստանի պատմությունը և մնացած բաները:

Ծնողներս պատկերացում չունեն, թե ուր եմ գնում, քանի դեռ չեն լսել երկրի անունը լուրերով։ Ես տղամարդ եմ, ցավալի է ասել, բայց սեռն ինձ այնպիսի հնարավորություններ է տվել, որ օրինակ, քույրերս չէին ունենա: Ես ընտանիքի «սև ոչխարն» եմ, ինչպես ասում ենք Անգլիայում։ Ծնողներս գիտեն, որ ես սիրում եմ արկածային ապրումները: Նրանք գիտեն, որ եթե անգամ ինձ արգելեն, ես, միևնույն է, կգնամ: Նրանք ինձ բաց են թողնում:

Այո, 2016 թվականին էր: Ես մի ուսապարկով շրջում էի Կովկասով: Դա միանշանակ սքանչելի փորձառություն էր: Մարդիկ և մշակույթը այնքան ջերմ էին, և շատ հեշտ էր ընկերներ ձեռք բերել: Հաջորդ անգամ եկա 2019 թվականին՝ մի քանի շաբաթով: Այնուհետև ես ապրել եմ այստեղ մոտ 2,5 տարի՝ 2020-ից 2023 թվականներին: Այնուամենայնիվ, ես ամեն տարի մի քանի ամսով վերադառնում եմ ընկերներիս տեսնելու և նոր վայրեր ուսումնասիրելու համար: Ես հիմնական տուն չունեմ, շրջում եմ տեղից տեղ։

Ես միշտ հրապուրված եմ եղել ճարտարապետությամբ, բայց Հայաստանում ապրելու ընթացքում էր, որ հասկացա, որ ոչ ոք իրականում չի վավերագրում դրանք իմ պես: Ուստի, ես սկսեցի այստեղ գտնել և փաստագրել խորհրդային ճարտարապետությունը:

Դուք միայնա՞կ եք ճանապարհորդում: Շատ ժամանակ՝ այո։ Ես մի քանի հայերեն բառ եմ սովորել ճարտարապետության և շենքերի հետ կապված: Որոշ դեպքերում ես ժեստերի միջոցով եմ բացատրվում կամ օգտագործում եմ գուգլի թարգմանիչը, եթե ինտերնետ եմ ունենում: Երբեմն ես ճանապարհորդում եմ միայնակ, երբեմն էլ ընկերներիս հետ, բայց հայ ուղեկիցների հետ ավելի հեշտ է , քանի որ նրանք խոսելն իրենց վրա են վերցնում: Լքված վայրերը կամ ամբողջովին լքված են, այնպես որ դուք կարող եք պարզապես մուտք գործել, կամ կա պահակ, որից լրացուցիչ տեղեկություններ կարող ես իմանալ:

Երբեմն ոճը, հատկապես ինտերիերը, կարող է նման լինել եկեղեցական ոճին, բայց ես ընդհանրապես հավանում եմ ամբողջ խորհրդային ճարտարապետությունը: Ուրիշ ճարտարապետության հետ համեմատելիս այստեղ տարբերությունը կարմիր և սև տուֆ քարի մեջ է։ Սիրում եմ Գյումրիի և Կարսի ռուսական կայսերական դարաշրջանի սև տուֆից քարե շենքերը: Հայաստանն ունի իր ուրույն ոճը՝ համեմատած նախկին ԽՍՀՄ մյուս երկրների հետ: Մեկ այլ օրինակ՝ հին հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը, դրանք առանձնահատուկ են իրենց ոճով, տարբերվող և եզակի, հատկապես մի քանիսը, որոնք տեսել եմ Արևմտյան Հայաստանում։

Իմ հայտնվելը ինքնաբերաբար կասկածելի է թվում 2020 թվականի պատերազմից հետո։ 2020 թվականից ի վեր շուրջ 4 անգամ բերման եմ ենթարկվել և հարցաքննվել եմ ոստիկանությունում: Եվ բոլոր այդ դեպքերում ես պարզապես քայլում էի կամ մեքենա վարում բնավ ոչ ինչ-որ կասկածելի տարածքներում: Հարցաքննելուց հետո նրանք հասկանում են, որ ես պարզապես զբոսաշրջիկ եմ, ով որոշ ժամանակ ապրել է այստեղ և ուսումնասիրում է երկիրը, բայց այդ գիտակցմանը հասնելու համար նրանք տալիս են բազմաթիվ հարցեր, այդ թվում՝ իմ ծագման մասին, քանի որ ես, օրինակ, անգլիացու տեսք չունեմ, բայց ծնվել եմ Անգլիայում։

Ես հայ չեմ, ուստի իմ զգացմունքներն այդքան ուժեղ չեն կարող լինել, այդուհանդերձ, ես իսկապես տխրեցի տեսնելով, թե ինչքան հրաշալի գյուղեր, եկեղեցիներ կամ վանքեր ավերված ու լքված են: Ես փորձում եմ լուսանկարել հնարավորինս շատ մինչև դրանց անհետանալը: Վերջերս եղա Թուրքիայի և Հայաստանի սահմանամերձ գոտում և այցելեցի Հոռոմոսի վանքը: Իմ տեսած լավագույն վանքերից մեկն է։ Այն կիսով չափ ավերված, կիսով չափ կանգուն է: Մի թուրք ընկերոջ հետ 7 ժամ քայլել ենք միայն վանքը տեսնելու և հետ գնալու համար: Արգելված է առանց թույլտվության գնալ այնտեղ, ուստի մենք ռիսկի էինք դիմել:

Չեմ կարող պարզ բացատրել, քանի որ դա հիմնականում բնազդի և հետազոտության շնորհիվ է ստացվում: Երբեմն ուղղակի զգում եմ, որ շենքում նման աշխատանքներ կան, և շատ դեպքերում ճիշտ եմ լինում։ Որոշ շենքեր պատկանում են հարուստ օլիգարխների։ Նրանք հրաժարվում են ներս թողնել ինձ, անկախ նրանից, թե ինչ եմ ասում նրանց։ Երբեմն ես հանդիպել եմ լավ մարդկանց, որոնք ինձ թույլ են տալիս ներս մտնել, իսկ երբեմն էլ ոչ մի պահակ չի լինում, բայց շների ոհմակներ կան, ուստի ես ստիպված եմ թաքուն շրջանցել նրանց։ Պատահել է, որ շներն ինձ հետապնդել և կծել են, բայց այն ժամանակ թվում էր, թե արժե դիմանալ: Նույնիսկ մի գործարանում հանդիպեցի թմրամոլների խմբի, որոնք հակաճառագայթային հաբեր էին օգտագործում, որպեսզի տրամադրություն բարձրացնեն: Երբ ինձ տեսան, նրանք փախան։ Հավանաբար այն պատճառով, որ հաբերը հալյուցինացիաներ առաջացնելու հատկություն ունեն:

Մի քանի տեղ ես կարողացել եմ մտնել ու ինչ-ինչ պատճառներով ինձ թույլ չեն տվել լուսանկարել, բայց ես կարողացել եմ գաղտագողի նկարել, մինչ պահակի ուշադրությունը շեղվել էր: Երբեմն դա «սովետական մտածելակերպի» պատճառով է, հատկապես մեծերի մոտ։ Նրանք կարծում են, որ ես արևմուտքից եկած լրտես եմ, որը լուսանկարները երկրի դեմ է օգտագործելու կամ նման մի բան: Կամ կարծում են, թե իշխանությունները կգան և իրենց դեմ բողոք կներկայացվի, օրինակ, արվեստի այդ գործերը վնասելու պատճառով։ Ես նրանց բացատրում եմ, որ գործարանը մասնավոր սեփականություն է, և ներսում գտնվող ցանկացած ստեղծագործություն կարող է հեշտությամբ ոչնչացվել սեփականատիրոջ կողմից, եթե նրանք ցանկանան, քանի որ դրանց տերերն են, և կառավարությունը ուժ կամ իրավունք չունի պաշտպանելու այնպիսի բաներ, ինչպիսիք են խճանկարներն ու որմնանկարները մասնավոր տարածքներում:

Նախկինում մի քիչ ֆոտոլրագրությամբ զբաղվել էի, բայց ոչ պրոֆեսիոնալ մակարդակով: Ես Հայաստանում էի, երբ պատերազմը սկսվեց, հաջորդ օրը տաքսիով գնացի Ստեփանակերտ։ Ես չէի ուզում նստել ու դիտել լուրերը, երբ կարող էի գնալ և ինչ-որ կերպ օգնել, լինի դա իմ լուսանկարների միջոցով, թե պարզապես մարդասիրական մակարդակով այնտեղ լինելը: Այնպես որ, ես ավելի ազատ էի, քան լրատվամիջոց ներկայացնողը: Ես այնտեղ տեսա տառապանք և բազմաթիվ ողբերգություններ, բայց գիտեմ, որ հայերը տոկուն են, և, ինչ էլ որ լինի, հայ ժողովուրդը կհաղթահարի և կշարունակի գոյատևել: Ես հանդիպեցի բազմաթիվ երեխաների ու տարեցների, որոնք վտարվել էին իրենց գյուղերից, հանդիպեցի զինվորների, որոնք ընկերներ էին կորցրել, և որդիներ կորցրած ծնողների։ Որոշ լրագրողներ պատերազմից պատերազմ են անցնում և իրենց հերոսներին կենդանաբանական այգու բնակիչների պես են վերաբերվում: Հիշում եմ՝ Հադրութ մի տարեց տղամարդ ռմբակոծությունների ժամանակ կորցրեց կնոջը։ Ինձ շրջապատող ֆոտոլրագրողներն անընդհատ լուսանկարում էին այդ տղամարդուն, երբ նա լաց էր լինում՝ խոսելով իր կնոջ մասին: Խղճահարությամբ լցված՝ ես անմիջապես չլուսանկարեցի նրան, այլ խոսեցի այդ մարդու հետ և լսեցի նրա պատմությունը, հետո քաղաքավարությամբ մեկ լուսանկար խնդրեցի, որպեսզի նրա պատմությունը հրապարակվի թվային աշխարհում:

Ամենաընդհանրական բանը, որը կարող եմ մտաբերել, գործարաններն են, հատկապես նախկին ԽՍՀՄ երկրներում։ Ոմանք կարողացել են գոյատևել, բայց շատերը փլուզվել են։ Դրանք բոլորն ունեն նմանատիպ կառուցվածք, որոշ շենքերի ճակատային մասում մոնումենտալ արվեստի գործեր կան, ոմանք էլ խճանկարներով և որմնանկարներով զարդարված մշակույթի տներ ունեն։ Իմ այցելած բոլոր վայրերում միշտ թափթված փաստաթղթեր էի տեսնում, բայց քանի որ ռուսերեն կարդալ չգիտեմ, ուստի լուսանկարում էի և հետո թարգմանում դրանց բովանդակությունը:

Բաքվի օդանավակայանում մոտ մեկ ժամ ինձ պահել են՝ պատասխանելու համար Հայաստանի մասին հարցերին։ Նրանք չգիտեին, որ ես եղել եմ Արցախում, այլապես ինձ թույլ չէին տա մտնել Ադրբեջան։ Նման դեպք եղավ նաև Երևանում, երբ օդանավակայան տեսան իմ ադրբեջանական կնիքը, ինձ հարցեր տվեցին այդ մասին։Ճամփորդությունն ինքնին ավելի շատ կապված էր այնպիսի վայրերի բացահայտման հետ, որտեղ ես չէի եղել: Ես գնացի մի քանի մզկիթներ և ատրուշաններ, փորձեցի այցելել Բաքվի կենտրոնում գտնվող հայկական եկեղեցին, բայց այդ ժամանակ այն փակ էր: Ես հանդիպեցի որոշ մարդկանց, ովքեր համակրում էին հայերին, բայց շատերը՝ ոչ:

Ես իսկապես չեմ ուզում որևէ տեսակի ցուցահանդես անել, ես նման բաների երկրպագու չեմ: Այնուամենայնիվ, գուցե ապագայում պատկերագիրք պատրաստեմ: