Ի՞նչն է հարթում
ճարտարապետության
ճանապարհը Հայաստանում

Այդպիսի պահանջների առաջնագծում են էներգիայի, ջրի խնայողության, այլընտրանքային էներգիայի ստեղծմանն ուղղված լուծումները՝ ցույց տալու տվյալ հասարակության կամ պետության նվաճումները, նախեւառաջ՝ գիտության ոլորտում: Ճիշտ այնպես, ինչպես հին Հռոմում էր կառուցվում Կոլիզեյը, կամ 20-րդ դարասկզբի որեւէ շենքում շողարձակել էր առաջին էլեկտրական լամպը, այդպես էլ այսօր եւ վաղը մոլորակի ամենապայծառ ուղեղները ջանք են թափելու բարելավել շինարարական տեխնոլոգիայի որակը եւ գիտության ձեռքբերումները օգտագործել նոր նախագծերի իրականացման գործում:

Իհարկե, միամտություն կլիներ ակնկալել, որ Հայաստանի զարգացման տեմպերը համընթաց են լինելու աշխարհի հետ: Առհասարակ, պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանը եզակի դեպքերում է հայտնվել քաղաքակրթական համընդհանուր զարգացման առաջնագծում: Հազվադեպ է հաջողվել համաշխարհային զարգացումներին հավասարաչափ ունենալ այն, ինչ ունեն ուրիշները՝ տվյալ ժամանակաշրջանի առաջատարները: Միջնադարյան Անիի կարճատեւ հզորացումն ու ծաղկումը այդպիսի մի միջակայք էր, որի կրկնմանը, սակայն, պետք էր սպասել եւս մեկ հազարամյակ՝ աշխարհի բեւեռներից մեկի ազդեցությամբ համընթաց զարգացում ունենալու համար:

ԽՍՀՄ կազմում լինելու ընթացքում Հայաստանի ձեռքբերումների շարքում, անկասկած, իր ուրույն տեղն ունի ճարտարապետությունը: Չհաշված կրոնական կառույցները, Հայաստանում միաժամանակ հաջողությամբ առաջադիմեց հասարակական, արդյունաբերական եւ բնակելի շենքերի ճարտարապետությունը: Մեր շնորհաշատ մասնագիտական համայնքին, թեեւ մեծ դժվարությամբ, բայց հաջողվեց, օգտագործելով բոլոր հնարքները, ապահովել սոցիալիստական մոնումենտալիզմի եւ մոդեռնիզմի մեր տեղական ոդիսականը։

Դժբախտաբար, Խորհրդային կայսրության փլուզմամբ դադարեցին զարգանալ հանրապետության ենթակառուցվածքները, արդյունաբերությունը, գիտությունը, մշակույթը, սպորտը, ինչի հետեւանքով դադարեց նաեւ ճարտարապետության զարգացումը: Վերացավ նախկին ֆինանսական աջակցությունը, որի միջոցով հնարավոր էր, օրինակ, Երեւանում կառուցել մետրոպոլիտեն: Իհարկե, նոր հասարակարգի հաստատումն իր հետ բերեց նոր հնարավորություններ, բայց արդյո՞ք դրանք բավարար էին կամ բավարարում են՝ առնվազն նախորդ զարգացման տեմպերը վերականգնելու համար:

Անցած տասնամյակները հակասական են այդ հարցին պատասխանելու համար: Մի կողմից, ակնհայտ է, որ սոցիալիզմին փոխարինած ազատականության պայմաններում շրջանառության մեջ հայտնված կապիտալը, փակ սահմաններով եւ կիսապատերազմական վիճակում գոյատեւող պետության համար անհամեմատ քիչ էր՝ տնտեսության կամ արդյունաբերության լիարժեք արդիականացման համար: Մյուս կողմից էլ՝ մտորելու տեղիք է տալիս այդ կապիտալի անարդյունավետ օգտագործման անհերքելի փաստը: Այս եւ այլ՝ քաղաքական, սոցիալական գործոնների անմիջական ազդեցությամբ էլ ձեւավորվել է ճարտարապետության ու քաղաքաշինության ժամանակակից օրակարգը, որն անցած քսան տարիներում իր թողած հետքով թույլ է տալիս հանգել որոշակի գնահատականների:

Մետրոյի օրինակը որպես ենթակառուցվածքային համակարգի մաս պատահական չէր: Երկար ժամանակ է, ինչ քննարկման առարկա է նոր կայարանի կառուցման հարցը: Հասկանալի է, որ նման կարեւոր եւ բարդ ճարտարագիտական կառույցի թե՛ նախագծումը, թե՛ իրականացումը համալիր ծրագիր է, որի առանցքում ֆինանսական ներդրումն է: Բարձրորակ նախագծային աշխատանքների, միջազգային մրցույթի արժեքն արդեն իսկ ծանր բեռ է համայնքային բյուջեի վրա, ինչը նման դեպքերում ստիպում է պետությանը դիմել մասնավոր սեկտորի օգնությանը:

Չկանխագուշակելով ապագա նախագիծը՝ կարող ենք ենթադրել, որ երեւանցիների համար նախընտրելի է լինելու ենթակառուցվածքի զարգացումը, նոր կայարանների բացումը, քան` մեկ թանկարժեք, գերժամանակակից կայարանի շենքը: Այդուհանդերձ, պետք է հաշվի առնվեն մասնավոր տիրույթի գործընկերոջ տնտեսական շահագրգռվածության գործոնները, որոնք էլ, ի վերջո, ազդելու են եւ արտահայտվելու ճարտարապետական կառույցի բովանդակության մեջ:

Հայաստանի նման տնտեսապես թույլ պետությունը ստիպված է դիմել կոնցեսիոն կառավարման՝ աշխարհում ընդունված պրակտիկային: Այլընտրանքն առայժմ մեր պետության ուժերից վեր է. հարկավոր է մասնավոր կազմակերպությունների հետ համագործակցել հնարավորինս շահեկան պայմաններով:

Ենթակառուցվածքների զարգացման տեսակետից, իրականում, ճանապարհաշինությունն է, որ Հայաստանի համար խիստ առաջնահերթություն է եւ պետական ու դոնորական միջոցներով այս պահին միակ իրատեսական գործունեության ոլորտը: Այսինքն, նոր եւ ժամանակակից կայարան, օդանավակայան, նույնիսկ ֆուտբոլային մարզադաշտ ունենալու համար մեր եւ՛ զարգացվածության աստիճանը, եւ՛ հնարավորություններն առայժմ բավարար չեն: Սրանք օբյեկտիվ իրողություններ են, որոնց հետ պետք է հաշվի նստել եւ զբաղվել բարձր որակի ճանապարհների կառուցմամբ: Չկա ժամանակակից, զարգացած եւ հզոր պետություն` առանց այդպիսի ճանապարհների:

«Թումո»-ի, «Հայաստանի մանուկներ հիմնադրամ»-ի (COAF), «Այբ»-ի օրինակները փաստում են, որ արդի ճարտարապետությունը ծնունդ է առնում գերազանցապես շնորհիվ այն նորարար մոտեցումների, որոնք դրված են տվյալ ծրագրերի փիլիսոփայության հիմքում:

Իսկ ի՞նչ է անում մեր պետությունն իր կրթական համակարգի բարեփոխման համար: Պետական միջոցների անարդյունավետ օգտագործման արդյունքում տարեկան N թվով դպրոցների կոսմետիկ վերանորոգում կատարելով՝ ընդամենը ավելի է խորացնում ակնհայտ ճգնաժամը: «Մխիթար Սեբաստացու» կրթահամալիրը եզակի օրինակներից է, որտեղ խորհրդային տարիների պանելային շենքերը նոր շունչ են ստանում ոչ թե ավանդական «ռեմոնտի», այլ` շրջակա միջավայրը բարեկարգելու, բետոնե պարիսպները վերացնելու, լանդշաֆտային տարածություններ եւ մասնաշենքերի միջեւ հեծանվուղիներ ստեղծելու միջոցով: Թվում է՝ պարզ գործողություններ են, որոնք, սակայն, առայժմ համատարած բնույթ չեն կրում:

Բեռնար Խուրիի միտքն ամփոփ սահմանում է այն պարզ բանաձեւը, որով պետք է առաջնորդվեր Հայաստանն անցած տասնամյակների ընթացքում: Խոսքը ժամանակակից ճարտարապետության զարգացման հիմքում հնի, նախորդ պատմամշակութային շերտերի պահպանության մասին է:

Եթե մի կողմ թողենք ժամանակակից այն քաղաքները, որոնք ֆինանսական ներդրումների մեծ ձգողականություն ունեն եւ լայն հնարավորությունների դաշտ են բացում արդի գիտատեխնիկական եւ ճարտարապետաշինարարական նվաճումներն արտահայտելու համար, ապա հարմարավետ, բարեկեցիկ կամ զարգացած մնացած բոլոր քաղաքներն աչքի են ընկնում պատմամշակութային շերտերի պարբերաբար եւ զգուշավոր պահպանության, դրանց արդիականացման մեթոդով հաջողության հասնելու քաղաքականությամբ: Իսկ համաշխարհային պատմության փորձն էլ ապացուցում է, որ հենց այդպիսի միջավայրում են ծնվում ճարտարապետական նոր ոճերն ու գլուխգործոց կառույցները:

Հայաստանի անցած առնվազն 20 տարիների փորձը հուշում է, որ նոր հասարակարգի մեր «ճարտարապետները» մերժեցին ժառանգության պահպանության եւ արդիականացմամբ զարգանալու տեսլականը:

Երբ պետության հնարավորությունները սահմանափակ են տնտեսության բազմաթիվ ոլորտների զարգացումն ապահովելու համար, միշտ էլ բնակարանաշինությունն է ծածկում այդ բացը: Ճարտարապետական համայնքն էլ, հաշվի առնելով արդյունաբերական եւ հասարակական նշանակության շենքերի ճարտարապետության առաջադիմելու խոչընդոտները, իր գործունեությունը կենտրոնացրեց ըստ պահանջարկի, այն է՝ բազմաբնակարան շենքերի նախագծման ոլորտում:

Ի վերջո, Երեւանի կենտրոնում մեկը մյուսի ետեւից սնկի նման աճեցին բազմահարկ շենքերը՝ հետեւյալ գործոնների անմիջական ազդեցությամբ.

● հենց սկզբից անտեսվեց պատմական ժառանգության պահպանության հարցը: Ընտրվեց նախկինը քանդելու եւ նորը կառուցելու մարտավարությունը: Արդյունքում, ոչ միայն մսխվեց պատմական ժառանգության ներուժն արդիականացման միջոցով օգտագործելու հնարավորությունը, այլև հարցականի տակ հայտնվեց «նորի» բնականոն ինտեգրումը քաղաքային միջավայրում: Ընդ որում, նոր կառուցապատման ինտեգրում ասելով, բոլորովին նկատի չունենք շենքերի արտաքին, գեղարվեստական տեսքի տարբերությունը գոյություն ունեցողի հետ, այլ՝

● քաղաքային պլանավորման իսպառ բացակայությունը: Երբ շենք է կառուցվում այնտեղ, որտեղ գրագետ պլանավորման պարագայում կարող էր լինել ստորգետնյա ավտոկայանատեղի, իսկ վերեւում՝ զբոսայգի կամ խաղահրապարակ, անիմաստ է փորձել այդ շենքի ճարտարապետագեղարվեստական արժեքը որեւէ կերպ համադրել գոյություն ունեցող միջավայրի հետ: Քաղաքային պլանավորման բացակայությունը պարարտ հող է ստեղծում այնպիսի խնդիրների համար, ինչպիսիք են՝ օդի աղտոտվածությունը, մշտական խցանումները, անշարժ գույքի շուկայի սպեկուլյացիաները եւ այլն: Վերջնարդյունքում ձևավորվում է բնակության եւ կենսագործունեության համար ոչ հարմարավետ քաղաքային միջավայր:

Կատարվածի վրա ամենաէական ազդեցությունը թողել է նաեւ հետեւյալ գործոնը.

● պետության ներկայացուցչական մարմինները (մասնավորապես՝ քաղաքապետարանը, նախկինում՝ քաղաքաշինության նախարարությունը) ոչ միայն չապահովեցին լայնածավալ շինարարության միասնական (համենայն դեպս, օրենսդրական բարեփոխումների մակարդակում) քաղաքականության մշակումը, այլ շատ անգամ որպես գործիք ծառայեցին եղած օրինական արգելքները շրջանցելու գործում, ինչի միակ պատճառն էր գործարար շրջանակների հետ սերտաճած լինելու արատավորությունը:

Անհնար է խոսել ճարտարապետության զարգացման մասին, եթե վերջինս, օրինակ, ծնունդ է առել ապօրինի զավթած հողակտորի վրա բիզնես շահ ստանալու նպատակով կառուցապատման արդյունքում: Այն խղճուկ փորձերը, որ արվել են մասնագիտական համայնքի մեծ մասի կողմից, ժամանակակից ճարտարապետության տենդեցների տարրական փոխառություններ կամ ընդօրինակություններ են: Նման իրողությունների պայմաններում Հայաստանում չպետք է ծնվեին HighTech կամ BioTech ճարտարապետական ոճերի շենքեր, չէր կարող վերածնունդ ապրել սոցիալիստական մոդեռնիզմը: Իսկ ամենամեծ զավեշտն այն է, որ ստեղծագործական փակուղում հայտնված մասնագիտական համայնքը որոշ դեպքերում կարծես ենթագիտակցաբար օգնության է դիմում նախորդ՝ 19-րդ դարի ռուսական կլասիցիզմի կամ 20-րդ դարի խորհրդային մոնումենտալիզմի ճարտարապետական ոճերը վերստեղծելու մեթոդին:

Այնուամենայնիվ, այս վերջին տասնամյակների ընդհանուր փորձը հիանալի ցուցիչ է ոլորտի արմատական բարեփոխման համար: Ի վերջո, ոչ մի հասարակություն էլ ապահովագրված չի նման փորձաշրջաններից: Սկսած օրենքների լրամշակումից մինչեւ մտածողության փոփոխությունը պետք է նպաստել գործընթացի առողջացմանը՝ չխորշելով գնահատականներ տալ մեր իսկ աչքի առաջ տեղի ունեցած երեւույթներին, որոնց մեջ, անկասկած, ուրվագծվելու են հաջողած օրինակները:

Մարդկանց կենսագործունեությունն ինքնին հարթում է ճարտարապետության ճանապարհը, եթե այն պատվիրում է ստեղծել ժամանակակից, հարմարավետ, մաքուր միջավայր: