«Հրազդան» մարզադաշտն առանց ֆուտբոլի
Խաղից դուրս գտնվող Հայաստանի ամենամեծ մարզադաշտը:
Հայկական լանդշաֆտային ճարտարապետության հսկան՝ «Հրազդան» մարզադաշտը, Հայաստանի այլ մոդեռնիստական շինությունների նման, 2000-ականներին հանվել է մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկից և հայտնվել փակուղում:
2018 թվականի հուլիսի 11-ին մշակույթի նախարարության փորձագիտական հանձնաժողովը միաձայն կողմ քվեարկեց յոթ կառույցի, այդ թվում՝ «Հրազդան» մարզադաշտին, մշակույթի անշարժ հուշարձանի կարգավիճակ տալուն: Որոշումը, սակայն, պետք է դեռ պաշտոնապես հաստատվի ՀՀ կառավարության կողմից:
«Ձևավորվել է թյուր կարծիք, որ շենքի մասնավոր սեփականություն լինելը նրան ազատում է հուշարձանի կարգավիճակից: Այդ հարցում ջանք չեն խնայել նաև շենքերի սեփականատերերը՝ դրա հետ վարվելու այնպես, ինչպես կցանկանան: Խոսքը ոչ միայն պահպանության, այլև համալիր վերանայումների, հետագա գործառույթների մասին է»,- նշում է Արվեստի քննադատների ազգային ասոցիացիայի նախագահ Ռուբեն Արևշատյանը:
«Փրկենք «Ռոսիա» կինոթատրոնի շենքը» նախաձեռնող խմբի համակարգող Արևշատյանը համոզված է, որ պետությունը չպետք է խախտի սեփականատիրոջ իրավունքները, սակայն գլխավոր նպատակ պետք է լինի պատմական հուշարձանի պահպանության հարցը:
Ճարտարապետության միջազգային ակադեմիայի (IAAM) պրոֆեսոր, «Մոսկվա» ամառային կինոթատրոնի և «Զվարթնոց» օդանավակայանի մասին գրքերի հեղինակ Կարեն Բալյանի համոզմամբ՝ ցանկում ընդգրկված հուշարձաններից «Հրազդան» մարզադաշտի պահպանության և վերականգնման խնդիրը ամենահեշտն է: Այն ակնհայտ ձևափոխումների չի ենթարկվել, մինչդեռ «Ռոսիա» կինոթատրոնի վերականգնման համար անհրաժեշտ է ավելի շատ գումար, քան բուն շինարարության ծախսն էր:
«Շենքերի ժամանակակից ռեստավրացիայի նախագծումը շատ բարդ խնդիր է, քանի որ չկա փորձ և հստակ մեթոդոլոգիա: Բացի այդ, համարյա անհնար է առկա նյութերով այնպես վերականգնել, որ նույնությամբ կրկնվի շենքի նախկին տեսքը»,- մտահոգություն է հայտնում Բալյանը:
«Ձևավորվել է թյուր կարծիք, որ շենքի մասնավոր սեփականություն լինելը նրան ազատում է հուշարձանի կարգավիճակից: Այդ հարցում ջանք չեն խնայել նաև շենքերի սեփականատերերը՝ դրա հետ վարվելու այնպես, ինչպես կցանկանան: Խոսքը ոչ միայն պահպանության, այլև համալիր վերանայումների, հետագա գործառույթների մասին է»,- նշում է Արվեստի քննադատների ազգային ասոցիացիայի նախագահ Ռուբեն Արևշատյանը:
«Փրկենք «Ռոսիա» կինոթատրոնի շենքը» նախաձեռնող խմբի համակարգող Արևշատյանը համոզված է, որ պետությունը չպետք է խախտի սեփականատիրոջ իրավունքները, սակայն գլխավոր նպատակ պետք է լինի պատմական հուշարձանի պահպանության հարցը:
Ճարտարապետության միջազգային ակադեմիայի (IAAM) պրոֆեսոր, «Մոսկվա» ամառային կինոթատրոնի և «Զվարթնոց» օդանավակայանի մասին գրքերի հեղինակ Կարեն Բալյանի համոզմամբ՝ ցանկում ընդգրկված հուշարձաններից «Հրազդան» մարզադաշտի պահպանության և վերականգնման խնդիրը ամենահեշտն է: Այն ակնհայտ ձևափոխումների չի ենթարկվել, մինչդեռ «Ռոսիա» կինոթատրոնի վերականգնման համար անհրաժեշտ է ավելի շատ գումար, քան բուն շինարարության ծախսն էր:
«Շենքերի ժամանակակից ռեստավրացիայի նախագծումը շատ բարդ խնդիր է, քանի որ չկա փորձ և հստակ մեթոդոլոգիա: Բացի այդ, համարյա անհնար է առկա նյութերով այնպես վերականգնել, որ նույնությամբ կրկնվի շենքի նախկին տեսքը»,- մտահոգություն է հայտնում Բալյանը:
Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն, պետությունն ապահովում է հուշարձանների պահպանության եւ oգտագործման բնագավառի ֆինանսավորումը` ՀՀ պետական բյուջեով նախատեuված միջոցների հաշվին:
Սակայն նույն օրենքի 20-րդ հոդվածի համաձայն, հուշարձանը տնօրինող իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձը պարտավոր է ապահովել դրա անվթարությունը, իսկ պետության կողմից այն վերցնելու դեպքում՝ սեփականատիրոջ կրած վնաuը փոխհատուցվում է oրենսդրությամբ սահմանված կարգով:
Սակայն նույն օրենքի 20-րդ հոդվածի համաձայն, հուշարձանը տնօրինող իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձը պարտավոր է ապահովել դրա անվթարությունը, իսկ պետության կողմից այն վերցնելու դեպքում՝ սեփականատիրոջ կրած վնաuը փոխհատուցվում է oրենսդրությամբ սահմանված կարգով:
Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման 50-ամյակին ընդառաջ կառուցված մարզադաշտը քննադատության է արժանանում խորհրդային ղեկավարության կողմից։ Պատճառաբանվում էր, որ 750 հազար բնակչություն ունեցող Երևանը կարիք չունի 75 հազարանոց մարզադաշտի։
«Մասնագետներին հաջողվեց հակառակն ապացուցել՝ հիմնավորելով, որ մարզադաշտը ոչ միայն մայրաքաղաքի համար է, այլև՝ ամբողջ հանրապետության։ Բացումը տեղի ունեցավ 1971 թվականի մայիսին, երբ Երևանի «Արարատ»-ը հանդիպում էր Ալմա-Աթայի «Կայրաթի»-ին»,- ասում է ճարտարապետ, մարզադաշտի նախագծի համահեղինակ Գուրգեն Մուշեղյանը:
«Մասնագետներին հաջողվեց հակառակն ապացուցել՝ հիմնավորելով, որ մարզադաշտը ոչ միայն մայրաքաղաքի համար է, այլև՝ ամբողջ հանրապետության։ Բացումը տեղի ունեցավ 1971 թվականի մայիսին, երբ Երևանի «Արարատ»-ը հանդիպում էր Ալմա-Աթայի «Կայրաթի»-ին»,- ասում է ճարտարապետ, մարզադաշտի նախագծի համահեղինակ Գուրգեն Մուշեղյանը:
Ժամանակին հենց այստեղ էին 70 հազարից ավելի ֆուտբոլասերներն երկրպագում սիրելի թիմին՝ «Արարատին»։
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
«60-ականներին, երբ «Արարատը» սկսեց իր խաղային վերելքը, և «Հանրապետական» մարզադաշտն այլևս ի վիճակի չէր տեղավորել մարդկանց հսկայական զանգվածները, որոշում կայացվեց մարզադաշտ կառուցել Հրազդանի կիրճում»,- հիշում է ճարտարապետը:
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
«Եթե չլիներ «Արարատը», չէր լինի նաև «Հրազդան» մարզադաշտը, և եթե չլիներ «Հրազդան» մարզադաշտը՝ չէր լինի «Արարատ» ֆուտբոլային թիմը: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ կառույցի առկայությամբ հայկական սպորտը մեծ վերելք ապրեց», - ասում է մարզադաշտի համահեղինակ, ճարտարապետ Գուրգեն Մուշեղյանը:
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
Գուրգեն Մուշեղյանի նախագծային առաջարկը եղել է նրա դիպլոմային աշխատանքը:
Մարզադաշտի ասիմետրիկ ձևն իր երկհարկանի տրիբունաներով պայմանավորված էր լանդշաֆտային առանձնահատկություններով:
Յուրահատուկ հորինվածքը թույլ տվեց ստանալ հարմարավետ տեղերի առավելագույն քանակություն, ինչպես նաև, ռացիոնալ օգտագործել բնական ամֆիթատրոնը` մարզադաշտի տեղերի 40 %–ից ավելին ներառող տրիբունաների համար:
Լուսանկարում՝ «Հրազդան» մարզադաշտի հեղինակային խումբը՝ Գուրգեն Մուշեղյան, Կորյուն Հակոբյան և Էդուարդ Թոսունյան (ձախից աջ):
Լուսանկարը՝ Գուրգեն Մուշեղյանի արխիվից
Հրազդանի կիրճի բնական ամֆիթատրոնում մարզադաշտ կառուցելու գաղափարը ԽՍՀՄ սննդարդյունաբերության նախարար Անաստաս Միկոյանինն էր:
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
Մարզադաշտը նախատեսված էր սպորտային ընկերություններից` «Պիշչևիկ»-ի համար և պետք է կոչվեր այդ անունով։
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
Երկհարկանի արևմտյան տրիբունաների շնորհիվ զգալի պակասեց մարզադաշտի լայնական չափը՝ խաղադաշտը մոտեցնելով վերջին շարքերին, հանդիսատեսի առջև բացելով քաղաքի և ձորի տեսարանը :
Լուսանկարը՝ Աշոտ Աղաբաբյանի արխիվից
Տեղանքն այսպիսի տեսք ուներ մարզադաշտի կառուցումից առաջ:
Հետխորհրդային Հայաստանում ֆուտբոլային ավանդույթները նվազեցին, ֆուտբոլը կտրուկ անկում ապրեց: Տնտեսական նոր հարաբերությունների փուլում մարզադաշտը նախ վարձակալության տրվեց, այնուհետև վաճառվեց և վերածվեց «Հրազդան» տոնավաճառի, որը գործեց մի քանի տարի։
Նախկին ԽՍՀՄ տարածքում կառուցված առաջին երկհարկանի մարզադաշտն այսօր ընդհանրապես չի գործում: Ճարտարապետ Գուրգեն Մուշեղյանի խոսքով, պետությունը, հանրային տարածքը վաճառելուց հետո, պետք է պարտավորություններ սահմանի սեփականատիրոջ համար։
«Արտաքին տեսքը հանրային սեփականություն է, իրավունք չունեն այլանդակելու այն»,- ասում է Մուշեղյանը:
Ճարտարապետը նշում է՝ մարզադաշտում ֆուտբոլային հանդիպումները չանցկացնելու հիմնական պատճառներից մեկն այն էր, որ արտակարգ իրավիճակներում տարհանման անհրաժեշտության դեպքում տոնավաճառը խանգարելու էր գործընթացի կազմակերպմանը: Մուշեղյանի դիտարկմամբ, միջազգային պրակտիկայում մարզադաշտ-տոնավաճառ համակեցություն գոյություն չունի:
Նախկին ԽՍՀՄ տարածքում կառուցված առաջին երկհարկանի մարզադաշտն այսօր ընդհանրապես չի գործում: Ճարտարապետ Գուրգեն Մուշեղյանի խոսքով, պետությունը, հանրային տարածքը վաճառելուց հետո, պետք է պարտավորություններ սահմանի սեփականատիրոջ համար։
«Արտաքին տեսքը հանրային սեփականություն է, իրավունք չունեն այլանդակելու այն»,- ասում է Մուշեղյանը:
Ճարտարապետը նշում է՝ մարզադաշտում ֆուտբոլային հանդիպումները չանցկացնելու հիմնական պատճառներից մեկն այն էր, որ արտակարգ իրավիճակներում տարհանման անհրաժեշտության դեպքում տոնավաճառը խանգարելու էր գործընթացի կազմակերպմանը: Մուշեղյանի դիտարկմամբ, միջազգային պրակտիկայում մարզադաշտ-տոնավաճառ համակեցություն գոյություն չունի:
2003թ.-ին «Հրազադան» մարզադաշտը սեփականաշնորհած Աշոտ Աղաբաբյանը, ով մինչ այդ գրեթե տասը տարի զբաղեցնում էր մարզադաշտի տնօրենի պաշտոնը, պնդում է, որ մարզադաշտին հարակից տոնավաճառի գոյությունը աշխարհում ընդունված պրակտիկա է:
«Հենց տոնավաճառից ստացված գումարներով է, որ մենք կարողանում էինք պահել այդ հսկայական կառույցը: Տոնավաճառը գործում էր դեռևս 90-ականներից, բայց այն ժամանակ թաղային հեղինակությունների էր պատկանում։ Ես, կարելի է ասել, «մաքրեցի» այն և օրինական դաշտ բերեցի»,- ասում է Աղաբաբյանը:
Նրա խոսքով, տարհանման հետ կապված խնդիրներ մարզադաշտը չի ունեցել, քանի որ ֆուտբոլային միջազգային խաղերի ժամանակ տոնավաճառն ընդհանրապես չի գործել:
2008 թվականին «Հրազդան կենտրոնական մարզադաշտ» ՓԲԸ-ը HSBC բանկից 4.5 մլն ԱՄՆ դոլարի չափ վարկ վերցրեց՝ Հայաստան-Թուրքիա ֆուտբոլային խաղի կազմակերպչական աշխատանքները կազմակերպելու համար։
Այդ տարի ՀՀ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանը հայ-թուրքական հարաբերությունները խթանելու նպատակով սկիզբ էր դրել «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» կոչված քաղաքական գործընթացը։ Նա Երևան էր հրավիրել այն ժամանակ Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլին` դիտելու երկու երկրների ազգային հավաքականների հանդիպումը։
«Տոնավաճառի հաշվին մարեցինք 1.5 մլն դոլարը, այնուհետև, տոնավաճառի աշխատանքների դադարեցման պատճառով, չկարողացանք մարել գումարի մնացած մասը, և մեզ սնանկ հայտարարեցին»,- ասում է «Հրազդան» մարզադաշտի սեփականատերը։
«Հենց տոնավաճառից ստացված գումարներով է, որ մենք կարողանում էինք պահել այդ հսկայական կառույցը: Տոնավաճառը գործում էր դեռևս 90-ականներից, բայց այն ժամանակ թաղային հեղինակությունների էր պատկանում։ Ես, կարելի է ասել, «մաքրեցի» այն և օրինական դաշտ բերեցի»,- ասում է Աղաբաբյանը:
Նրա խոսքով, տարհանման հետ կապված խնդիրներ մարզադաշտը չի ունեցել, քանի որ ֆուտբոլային միջազգային խաղերի ժամանակ տոնավաճառն ընդհանրապես չի գործել:
2008 թվականին «Հրազդան կենտրոնական մարզադաշտ» ՓԲԸ-ը HSBC բանկից 4.5 մլն ԱՄՆ դոլարի չափ վարկ վերցրեց՝ Հայաստան-Թուրքիա ֆուտբոլային խաղի կազմակերպչական աշխատանքները կազմակերպելու համար։
Այդ տարի ՀՀ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանը հայ-թուրքական հարաբերությունները խթանելու նպատակով սկիզբ էր դրել «ֆուտբոլային դիվանագիտություն» կոչված քաղաքական գործընթացը։ Նա Երևան էր հրավիրել այն ժամանակ Թուրքիայի նախագահ Աբդուլա Գյուլին` դիտելու երկու երկրների ազգային հավաքականների հանդիպումը։
«Տոնավաճառի հաշվին մարեցինք 1.5 մլն դոլարը, այնուհետև, տոնավաճառի աշխատանքների դադարեցման պատճառով, չկարողացանք մարել գումարի մնացած մասը, և մեզ սնանկ հայտարարեցին»,- ասում է «Հրազդան» մարզադաշտի սեփականատերը։
Աշոտ Աղաբաբյանի խոսքով՝ «Հրազդան կենտրոնական մարզադաշտ» ՓԲԸ-ի և համանուն տոնավաճառի սնանկության իրական պատճառը «ռեժիմին» դեմ գնալու իր համարձակությունն էր:
«Մի քանի տարի առաջ ՀՖՖ նախագահ Ռուբեն Հայրապետյանն ու նախկին նախագահ, այնուհետև՝ նախկին վարչապետ Սերժ Սարգսյանը «Հրազդան» մարզադաշտը գնելու մտադրություն հայտնեցին: Միջազգային աուդիտորները մարզադաշտի գինը սահմանեցին 130 մլն ԱՄՆ դոլար: Ես առաջարկեցի գումարի գոնե 10 տոկոսը վճարել, ինչին ի պատասխան Սերժ Սարգսյանը նշեց, որ «շատ է»: Ես էլ հրաժարվեցի վաճառել»,- ասում է Աշոտ Աղաբաբյանը։
Ըստ նրա, այդ միջադեպից հետո նախկին իշխանություններն ամեն ինչ արեցին, որ մարզադաշտի ֆինանսական հիմնական աղբյուր հանդիսացող տոնավաճառը քանդվի։
«Սկսվեցին ՊԵԿ ստուգումներ։ ԱԻՆ-ն իր հերթին տարհանման և անվտանգության հարցերի հետ կապված ստուգումներ սկսեց, զուգահեռ բացվեց «Առինջ մոլ» տոնավաճառը, որտեղ ներկայումս աշխատում են «Հրազդան» տոնավաճառի նախկին աշխատակիցների մեծ մասը: Ի վերջո, հասան նրան, որ «Հրազդան» տոնավաճառը այլևս չգործեց»,- ասում է Աղաբաբյանը:
Վերջին անգամ «լեգենդար» մարզադաշտում ֆուտբոլային հանդիպում անցկացվել է 2013 թվականին` Հայաստանի և Դանիայի ազգային հավաքականների միջև։
Աղաբաբյանը նշում է, որ, ըստ ՀՖՖ-ի հետ կնքած պայմանագրի, ազգային հավաքականը 20 տարի անվճար կարող է հանդիպումներ անցկացնել մարզադաշտում: Սակայն հավաքականը խաղում է միայն «Հանրապետական» մարզադաշտում։
«Հրազդան» մարզադաշտում հանդիպումներ չանցկացնելու հիմնական պատճառն, ըստ ՀՖՖ նախագահ Ռուբեն Հայրապետյանի, մարզադաշտի՝ ՈՒԵՖԱ-ի սահմանած միջազգային չափորոշիչներին չհամապատասխանելն է։
Աշոտ Աղաբաբյանը պնդում է, որ վերջին տարիներին ՈՒԵՖԱ-ի որևէ ներկայացուցչի չեն տեսել մարզադաշտում: Ըստ նրա` Ռուբեն Հայրապետյանի՝ ֆեդերացիայի նախագահ ընտրվելուց առաջ ՈւԵՖԱ-ն մարզադաշտին 5 գնահատականն էր տվել։
«Ստացվեց, որ Հայաստան-Թուրքիա խաղի ժամանակ մարզադաշտը համապատասխանում էր չափանիշներին, Հայաստան-Դանիա, Հայաստան-Ւտալիա խաղերին համապատասխանում էր, իսկ դրանից շատ կարճ ժամանակ անց՝ ոչ»,- ասում է նա։
Ըստ նրա, այդ միջադեպից հետո նախկին իշխանություններն ամեն ինչ արեցին, որ մարզադաշտի ֆինանսական հիմնական աղբյուր հանդիսացող տոնավաճառը քանդվի։
«Սկսվեցին ՊԵԿ ստուգումներ։ ԱԻՆ-ն իր հերթին տարհանման և անվտանգության հարցերի հետ կապված ստուգումներ սկսեց, զուգահեռ բացվեց «Առինջ մոլ» տոնավաճառը, որտեղ ներկայումս աշխատում են «Հրազդան» տոնավաճառի նախկին աշխատակիցների մեծ մասը: Ի վերջո, հասան նրան, որ «Հրազդան» տոնավաճառը այլևս չգործեց»,- ասում է Աղաբաբյանը:
Վերջին անգամ «լեգենդար» մարզադաշտում ֆուտբոլային հանդիպում անցկացվել է 2013 թվականին` Հայաստանի և Դանիայի ազգային հավաքականների միջև։
Աղաբաբյանը նշում է, որ, ըստ ՀՖՖ-ի հետ կնքած պայմանագրի, ազգային հավաքականը 20 տարի անվճար կարող է հանդիպումներ անցկացնել մարզադաշտում: Սակայն հավաքականը խաղում է միայն «Հանրապետական» մարզադաշտում։
«Հրազդան» մարզադաշտում հանդիպումներ չանցկացնելու հիմնական պատճառն, ըստ ՀՖՖ նախագահ Ռուբեն Հայրապետյանի, մարզադաշտի՝ ՈՒԵՖԱ-ի սահմանած միջազգային չափորոշիչներին չհամապատասխանելն է։
Աշոտ Աղաբաբյանը պնդում է, որ վերջին տարիներին ՈՒԵՖԱ-ի որևէ ներկայացուցչի չեն տեսել մարզադաշտում: Ըստ նրա` Ռուբեն Հայրապետյանի՝ ֆեդերացիայի նախագահ ընտրվելուց առաջ ՈւԵՖԱ-ն մարզադաշտին 5 գնահատականն էր տվել։
«Ստացվեց, որ Հայաստան-Թուրքիա խաղի ժամանակ մարզադաշտը համապատասխանում էր չափանիշներին, Հայաստան-Դանիա, Հայաստան-Ւտալիա խաղերին համապատասխանում էր, իսկ դրանից շատ կարճ ժամանակ անց՝ ոչ»,- ասում է նա։
Աշոտ Աղաբաբյանը հույս ունի, որ «Հրազդան» մարզադաշտի համար նոր ժամանակներ կբացվեն:
«Հիմա ունենք 4-5 ներդրողներ, ովքեր ուզում են բաժնեմաս գնել և ներդրումներ անել՝ վերականգնելով մարզադաշտի նախկին համբավը»,- ասում է Աղաբաբյանը։
Նրա դիտարկմամբ, հնարավոր է մարզադաշտը վերածել սպորտային համալիր կառույցի, որտեղ կգործի թեթև ատլետիկայի մարզասրահ, խոտի հոկեյի, մինի ֆուտբոլի դաշտեր, լողավազան, բասկետբոլի, վոլեյբոլի, փետրագնդակի, թենիսի կորտեր, ֆուտբոլի ներքին առաջնության համար՝ մինչև 20 թիմ ընդգրկելու հնարավորություն։
«Հիմա ունենք 4-5 ներդրողներ, ովքեր ուզում են բաժնեմաս գնել և ներդրումներ անել՝ վերականգնելով մարզադաշտի նախկին համբավը»,- ասում է Աղաբաբյանը։
Նրա դիտարկմամբ, հնարավոր է մարզադաշտը վերածել սպորտային համալիր կառույցի, որտեղ կգործի թեթև ատլետիկայի մարզասրահ, խոտի հոկեյի, մինի ֆուտբոլի դաշտեր, լողավազան, բասկետբոլի, վոլեյբոլի, փետրագնդակի, թենիսի կորտեր, ֆուտբոլի ներքին առաջնության համար՝ մինչև 20 թիմ ընդգրկելու հնարավորություն։
«Հրազդան» մարզադաշտը շահագործման հանձնելուց հետո
~