Գորիսը՝ որպես հատուկ տնտեսական գոտի
Խնձորեսկ գյուղը Հայաստանի ամենահայտնի զբոսավայրերից է դարձել իր՝ ուղղահայաց, սարն ի վեր տեղադրված տուն-քարանձավներով: Խնձորեսկը Գորիսի, թերևս, ամենահայտնի ու մարդաշատ վայրերից է: Բազմաթիվ մարդիկ ցանկանում են անցնել կիրճի վրայով անցնող երկար ու նեղ կամրջով՝ տեսնելու, թե ինչպես են ապրել ժայռափոր տներում ընդամենը 70-80 տարի առաջ:
Հին Խնձորեսկի բնակելի տները: Լուսանկարիչ՝ Գուրոս (1905-1981 թթ․) 1920-ականներ, ապակե սևանկար, 18x24սմ Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության հավաքածու :
Քարանձավային երբեմնի բնակավայրը տեղացիների գյուտն է եղել: Խնձորեսկցիները անվտանգության հարցը լուծել են ուղղահայաց ժայռերի վրա տներ սարքելով: Այդպես էլ ապրել են տասնամյակներով կամ՝ ավելի երկար: 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տեղափոխվել են ժայռափոր տներից: Ներքին Խնձորեսկ գյուղը հիմնադրվել է 1983 թվականին Հին Խնձորեսկի քարանձավների բնակիչների կողմից:
Գյուղն ունի 500 հա վարելահող, որի մեծ մասը մոտ է սահմանին, ու այդ պատճառով տեղի բնակիչները կասկածում են, թե կկարողանան մշակել հողերը: Բնակիչները տեսել և դիմադրել են երկու պատերազմ։ 90-ականներին՝ արցախյան առաջին ազատամարտի տարիներին նույնիսկ հրանոթ են ձուլել, բոլոր միջոցներով կռվել են հանուն իրենց գյուղի սահմանների։
Գյուղն ունի 500 հա վարելահող, որի մեծ մասը մոտ է սահմանին, ու այդ պատճառով տեղի բնակիչները կասկածում են, թե կկարողանան մշակել հողերը: Բնակիչները տեսել և դիմադրել են երկու պատերազմ։ 90-ականներին՝ արցախյան առաջին ազատամարտի տարիներին նույնիսկ հրանոթ են ձուլել, բոլոր միջոցներով կռվել են հանուն իրենց գյուղի սահմանների։
Ժայռաբնակների նոր գյուղատեղին նոր թաղամաս պիտի ունենար: 2020-ի պատերազմից հետո, սակայն, դեռ ոչ ոք չի եկել: Գագիկ Բեգլարյանը Խնձորեսկ հին գյուղի նոր թաղամասի առայժմ միակ բնակիչն է: Նա տեսել է Խնձորեսկի կերպարանափոխությունը՝ քարանձավային տներից մինչև նոր գյուղի հիմնումը: Գյուտարար ինժեներ-մեխանիկը 70-ականներից նոր տուն է սարքում, անընդհատ բարենորոգում, հարկ ու շինություն է ավելացնում: Թոշակի անցնելուց հետո տնային տնտեսությունը դարձրել է ինքնատիպ հյուրատուն, որտեղ զարմանալի բաներ կգտնեն անգամ ամենափորձառու զբոսաշրջիկները և այցելուները:
Զբոսաշրջությունն ամբողջ Գորիսի համար կարող է դառնալ զարգացման հիմնական ուղղություններից մեկը և, չնայած կորցրած ռեսուրսներին և հնարավորություններին, զբոսաշրջությունն այսօր Գորիսի զարգացման գրեթե միակ հեռանկարային ոլորտն է:
«Ներկայիս իրավիճակը Գորիս համայնքի համար իսկապես դժվարություններ է առաջացրել: Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհի փակումը, Գորիս-Կապան ճանապարհի փակումը, միջպետական ճանապարհի շրջանցումը էական ազդեցություն են ունեցել տարածաշրջանի տնտեսական կյանքի վրա: Այս պայմաններում առանձնահատուկ կարևորություն է ստանում Գորիսը՝ որպես հատուկ տնտեսական գոտի դիտարկելու անհրաժեշտությունը:
Քաղաքն ունի զարգացման մեծ ներուժ, հատկապես զբոսաշրջության ոլորտում, և այս ուղղությամբ արդեն իսկ նշանակալի քայլեր են ձեռնարկվում: Նաև պետական ծրագրերի շրջանակներում իրականացվող ներդրումները նպատակաուղղված են քաղաքի պատմական և ճարտարապետական դիմագծի վերականգնմանը: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում պատմական նշանակության վայրերի ենթակառուցվածքների զարգացմանը, ճանապարհային ցանցի բարելավմանը»,- նշում են համայնքապետարանից:
«Ներկայիս իրավիճակը Գորիս համայնքի համար իսկապես դժվարություններ է առաջացրել: Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհի փակումը, Գորիս-Կապան ճանապարհի փակումը, միջպետական ճանապարհի շրջանցումը էական ազդեցություն են ունեցել տարածաշրջանի տնտեսական կյանքի վրա: Այս պայմաններում առանձնահատուկ կարևորություն է ստանում Գորիսը՝ որպես հատուկ տնտեսական գոտի դիտարկելու անհրաժեշտությունը:
Քաղաքն ունի զարգացման մեծ ներուժ, հատկապես զբոսաշրջության ոլորտում, և այս ուղղությամբ արդեն իսկ նշանակալի քայլեր են ձեռնարկվում: Նաև պետական ծրագրերի շրջանակներում իրականացվող ներդրումները նպատակաուղղված են քաղաքի պատմական և ճարտարապետական դիմագծի վերականգնմանը: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում պատմական նշանակության վայրերի ենթակառուցվածքների զարգացմանը, ճանապարհային ցանցի բարելավմանը»,- նշում են համայնքապետարանից:
Հետպատերազմյան Գորիսում տուրիստական նոր ուղղություններ են ստեղծվել: 2021 թվականից Սյունիքի մարզում գործում է Լեգենդների քայլարշավային արահետը, որը շուրջ 150 կմ երթուղով անցնում է Գորիս, Տաթև և Կապան համայնքներով: «ԵՄ-ն զբոսաշրջության զարգացման համար․ արկածային տուրիզմի զարգացում պատմական Սյունիքում» ծրագրի և Եվրոպական միության ֆինանսավորման շնորհիվ՝ People in Need-ը գործընկերների հետ համատեղ Սյունիքի մարզի երեք համայնքներում աջակցում է զբոսաշրջության զարգացմանը: Ծրագրի նպատակն է օգնել տեղացիներին և խթանել այլընտրանքային էկոտուրիզմի զարգացմանը Սյունիքի մարզում՝ հնարավորություն տալով գյուղական համայնքներին օգտվել զբոսաշրջության առավելություններից:
Լուսանկարը՝ Գայանե Միրզոյանի
«Մեր աշխատանքները հիմնականում ուղղված են ՀՀ մարզերում թե՛ տնտեսական զարգացման ծրագրեր, և թե՛ հումանիտար ծրագրեր իրականացնելուն, որոնց օգնությամբ փորձում ենք դրական փոփոխություններն ավելի կայուն ու երկարաժամկետ դարձնել։ Սյունիքի մարզում մեր աշխատանքներն առավել ինտենսիվ են, իրականացնում ենք բազմապրոֆիլ ծրագրեր», - նշում է կազմակերպության մեդիա հաղորդակցության ղեկավար Շուշանիկ Ներսիսյանը:
Խնձորեսկից մինչև Խուստուփ ձգվող Լեգենդների արահետն անցնում է տեղի մշակութային և պատմական վայրերով: Ներառում է նաև Սյունիքի մարզի հին ու լքված գյուղերը, այդ թվում Հին Խոտ գյուղը, որը հաճախ անվանում են նաև հայկական Մաչու Պիկչու:
«Լեգենդների քայլարշավային արահետի ծրագիրը շարունակում է իր դրական ազդեցությունն ունենալ մարզի վրա, թեև վերջին իրադարձությունները նվազեցրել են զբոսաշրջային հոսքերը։ Այնուամենայնիվ, քայլարշավային արահետը մնում է սիրված ուղղություններից մեկը։ Վերջերս Եվրամիության ներկայացուցիչների և միջազգային այլ կառույցների հետ արշավել ենք արահետի մի հատվածով, և եղանակային պայմանների հետ ակնկալում ենք արահետի ակտիվացում։ HikeArmenia հարթակում հասանելի են արահետի վերաբերյալ բոլոր տվյալները։ Տուրիստական տարբեր կազմակերպություններ շարունակաբար առաջարկում են ամենահայտնի ուղղությունները՝ Հին Խոտ, Հին Շինուհայր, Որոտան, Տանձավեր և այլն»,- նշում է Շուշանիկ Ներսիսյանը։
Վերիշենը համայնքը նույնպես զբոսաշրջային պոտենցիալ ունի: Այստեղ հին եկեղեցիներ ու քարանձավ-տներ կան: Գյուղի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է, 4-5-րդ դար է թվագրվում:
Սուրբ Նորակնունք եկեղեցին բարձունքի լանջին է, մոտ է գյուղի՝ նախկինում որպես բնակավայր, այժմ էլ ռազմական կոնֆլիկտների ժամանակ ապաստարան ծառայող քարանձավ-տներին: Այդ կացարանները նաև վկաներ են՝ Գորիսի տարածաշրջանը անվտանգության խնդիրներին վաղուց է բախվել:
Անվտանգության երաշխիքների բացակայության պատճառով գոյացած քարանձավային համայնքներում մարդիկ ապրել են մինչև 20-րդ դարի կեսերը:
Բնիկ տեղացիները անուն առ անուն ճանաչում են նախկին տուն-քարանձավները։
Բնիկ տեղացիները անուն առ անուն ճանաչում են նախկին տուն-քարանձավները։
Գյուղատնտես Արթուր Շալունցը և գյուղապետ Արտակ Զադայանը հիշում են,
թե իրենց պապերը այժմ ավերակ դարձած որ քարանձավերում են ապրել:
թե իրենց պապերը այժմ ավերակ դարձած որ քարանձավերում են ապրել:
- «Մոտավորապես մեր ժողովրդի մինչև 1968 թվականը բոլորի ծննդականներին նշված ա՝ Հին Գորիս: Էդ քարանձավները մենք օգտագործում ենք որպես ապաստարան: 90ականներին էլ է տենց եղել, երբ գրադով խփել են, էն ժամանակ ընտանիքներով ապրել են մի քանի ամիս: Նույն ձևի 22 թվականին, երբ գյուղի վրա կրակեցին, մի քանի ընտանիք էլի պատսպարվել էր էդ քարանձավներում»:
- «Շինանյութ չի եղել: Ձեռքով ժայռը փորել են, տանջամահ լինելով, բնակարան, տարածք են ստեղծել և նաև ինքնապաշտպանության համար հրաշալի վայր»:
Ժայռափոր կացարանների մի մասը լքված է և ուղղակի հիշեցնում է հին գյուղատեղու մասին: Մի մասն էլ դարձել է նոր տների հիմք կամ կցակառույց: Որպես բնակարան՝ ժայռափոր տները լավ են ծառայել գյուղացիներին: Ամռանը հով են պահել, ձմռանը՝ տաք ու անվտանգ: Աշոտ և Լյուսյա Շահմարյանները ընդարձակել ու մեծացրել են իրենց տուն-քարանձավը: Այժմ բնակելի մեծ հատվածից բացի օգտագործում են նաև տան տակի քարանձավները:
Վերիշենի թե եկեղեցիները, թե բացառիկ տուն-քարանձավները տուրիստական երթուղիներից դուրս են, և չնայած զբոսաշրջային ներուժին, օգտակար չեն գյուղին: