Սյունիքը՝ հայոց պատմության պահապանը
Սյունիքը դարեր շարունակ եղել է Հայաստանի վահանը: Վերջին հարյուրամյակում երեք պատերազմ դիմագրաված այս երկրամասը ոչ միայն պահպանել է հայրենիքի դարպասները, այլև ճգնաժամերի ժամանակ՝ հայկական իշխանությունը:
Լուսանկարը՝ Գուրոս (1905-1981 թթ․), hetq.am կայքից
1920 թվականին Զանգեզուրը նույնիսկ հռչակվեց անկախ պետություն՝ Լեռնահայաստան: Այս պատմական որոշման և գոյամարտի շնորհիվ Սյունիքը մնաց Հայաստանի կազմում՝ խուսափելով Ադրբեջանին միացվելու ճակատագրից, որը, ցավոք, բաժին ընկավ Արցախին:

Մեկ դար անց` 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին, երբ պատերազմի առաջին ռումբերը հասան Գորիս, համայնքը կրկին հայտնվեց պատմական իրադարձությունների կիզակետում: Շնորհիվ հակաօդային պաշտպանության համակարգի արդյունավետ գործողությունների, քաղաքը և բնակիչները զերծ մնացին անմիջական վնասներից:
Սիլվա Խերունցը՝ բուժքույր և սոցիալական աշխատող, 1990-ականների արցախյան ազատամարտի վկան է: Նրա պատմությունը խոսուն վկայությունն է այն զրկանքների և ողբերգությունների, որ տեսել է Գորիսը: Մինչ նրա երեխաները թաքնվում էին ապաստարաններում, ինքը վիրահատարանում էր՝ օգնելով վիրավոր զինվորներին:
Այդ տարիներին Սիլվա Խերունցի դպրոցական որդիները տնեցիների հետ ապաստարաններում էին թաքնվում, իսկ ինքը ծննդատանը բուժքույր էր աշխատում: Այնտեղից ամեն ազատ պահի վազում էին վիրահատական բաժանմունք. մարտի դաշտից Գորիս էին բերում վիրավոր ու զոհված զինվորներին:

«էդ 90ական թվականներին եղել ա մեր քթի տակ պատերազմը…91 թվի պատերազմից եմ ես խոսում, իսկ էս քսան թիվը աշխատելուց չեմ եղել, տեղյակ չեմ: Բայց 91ից 94 թվերին անընդհատ վազում էինք, գնում, սիստեմներ միացնում, բերում: Ասում էինք՝ էն ժամանակ չի եղել էդքան զոհ, թե՞ չեն նշել: Հիմա են ասում՝ 5000-4000, իսկ էն ժամանակ իմ աչքով եմ տեսել, թե ինչքան, երևի մի էդքան էլ էն ժամանակ, բայց ոչ մի բան առանձնապես չի երևացել: Իսկ սա ավելի շատ ա երևում, երևի սկի 5000 չէ, տասը հազար: Գորիսից էն ժամանակ մի երեք հոգի զոհ ենք ունեցել 91-94 թվականներին, բայց էս պատերազմի ժամանակ շատ-շատ ենք ունեցել», - հիշում է Սիլվա Խերունցը:


Բնակելի տներ Հին Գորիս տանող ճանապարհին
Լուսանկարը՝ Անահիտ Մինասյանի
Տիկին Սիլվան ցերեկվա ժամերին բարեգործական կազմակերպության սոցիալական աշխատող է: Գորիսում ապրող արցախցիների և միայնակ ծերերի ցերեկային խնամքով է զբաղվում: Օրը մի շահառուի է այցելում, տաք ուտելիք տանում, ճնշում է չափում, ընդհանուր վիճակը ստուգում: Մնացած ժամանակ ամուսնու հետ փոքրիկ հյուրատնով են զբաղվում: Հյուրատան չորս սենյակից երկուսը 2020 թվականին պատերազմից անմիջապես առաջ են կառուցել: Երկուսն էլ նոր են ավելացրել: Արդեն մեծացած որդիներն իրենց կյանքն ունեն. Գորիսից հեռու՝ Մոսկվայում են ապրում: Երեք որդուց երկուսը շաքարախտ ունեն: Տիկին Սիլվան համարում է, որ թեև տղաները փոքր էին, շատ բան չէին հասկանում, այնուամենայնիվ, հիվանդությունը նրանց պատահել է պատերազմի արկերի տակ անցկացրած մանկության պատճառով:
«Տհենց մարդ չկա, որ շաքար չունենա, շատ քիչ մարդիկ են, որ շաքար չունենան էդ թվականին պատերազմ տեսնողները: Մի փողոց խփում էին, մի երկու օր հետո ուրիշ փողոց էին խփում, մի երեք օր հետո՝ մի ուրիշ ուղղությամբ: Ես քարահունջեցի եմ, սրանից մի չորս կիլոմետր ներքև ա, ուղղակի մեր գյուղը թեքության վրա ա, սրանք չեն կարա ուղիղ գցեն, գցում են՝ գալիս ա Գորիսի վրա, գյուղի վրան չի գալիս: Դուրս էինք գալիս, բակում կանգնում, սենց գլխներովս գնում էր էդ սնարյադները: Էն ժամանակ ուրիշ ձևի, 20 թվին ուրիշ ձևի էինք վախենում: Էն ժամանակ չէինք էլ պատկերացնում, ասում էինք՝ հեեյյ, գնաց, սնարյադները գնաց: Տղաս կանգնում, հաշվում էր: Իսկ հիմա, ասենք, մի դմբոցից բոլորս արդեն վախենում ենք, գիտենք, որ մի բան պիտի պատահի»:
Սիլվա Խերունց

Գործի բերումով Սիլվա Խերունցը այժմ ոչ թե զինվորների, այլ Գորիսում հաստատված տկար ու տարեց մարդկանց, բռնի տեղահանվածների պատմություններն է մտապահում: Նկատել է, որ շատ մարդիկ ստիպված են մնացել Գորիսում:

«Ով որ ի վիճակի չի եղել գնալ Երևան, մնացել ա ստեղ, անճարները: Շատ կան, որ ի վիճակի չեն, շատերն էլ էնպիսի գործեր են անում, որ ոչ մի գորիսցի չի անի՝ փողոցներն են մաքրում», - նկատում է տիկին Սիլվան:

Դեռևս Արցախյան առաջին պատերազմի օրերին Արցախից տարհանված մարդկանց հատկացված ժամանակավոր կացարանները
Լուսանկարը՝ Անահիտ Մինասյանի

2020 թվականի պատերազմից հետո սահմանային համայնքի բնակչի ընկալումը սեփական տարածքի հանդեպ փոխվել է, նշում է սոցիոլոգ Հարություն Վերմիշյանը: Նա բացատրում է՝ համայնքները, սահմանային դառնալով, յուրահատկություն են ձեռք բերում: Սկսում են դիրքավորվել նաև Հայաստանի մյուս բնակավայրերից, այլ կերպ ընկալել իրենց տարածքի կարևորությունը: Այսինքն, խոսքը ոչ միայն երկրների միջև սահմանների մասին է, այլ համայնքի, բնակավայրի յուրահատկության, որն իր սահմանն ընդգծում է բոլորի նկատմամբ:

«Սյունիքի բնակավայրերը 90-ականներից հետո ունեին այսպես կոչված բուֆերային տարածք, պայմանավորված Արցախի հանրապետության առկայությամբ, դե ֆակտո սահմանը շատ հեռու էր, և ինքը՝ բնակիչը, բուն կոնֆլիկտը, թշնամու դիրքավորումը վիզուալ և առօրեական առումով դուրս էր թողել՝ ի տարբերություն Տավուշի բնակչի, որ ապրում է կոնֆլիկտի և պատերազմի պայմաններում: 90-ականներին սահման ձևավորող առաջին ագենտը բնակիչն էր, որ ապրում, կռվում ու ընդգծում էր իր գյուղի սահմանները: 2020-ից հետո ոչ թե բնակչի, այլ պետության, քաղաքականության կարևորությունն է ընդգծված: Բնակիչն անցնում է երկրորդ պլան՝ սպասելով, թե որն է լինելու իր բնակավայրը»:
Հարություն Վերմիշյան, սոցիոլոգ