Սոցիալական կյանքը՝ պատերազմից հետո
Վերիշենում հաստատված արցախցի ընտանիքներից մեկը Բեգլարյանների ընտանիքն է, Արցախի Մարտակերտի շրջանի Մեծ Շեն գյուղից: Ասյա Բեգլարյանը իր երկու որդիների և նրանց ընտանիքների հետ Վերիշենում երկհարկանի մեծ տուն է վարձակալել և ապրում են միասին:
«Սարսանգ ГЭС-ի ախրանայում էի աշխատում, բացի էդ էլ՝ սովորական գյուղի կյանքով: Գորիսի հետ կապը եղել է մինչև պատերազմն էլ: Մեր ապրելակերպի նման ա, չենք էլ ուզում գնանք: Տան պայմաններն էլ… եսիմ… սեփականություն չի: Ընթացքում մի բան կորոշենք, կապրենք: Խաղաղություն լինի»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը՝ տիկին Ասյայի որդին:
Ինչպես և Արցախում, Բեգլարյանները մշակում են վարձած տան տնամերձ հողակտորը: Գորիսում հավանում են թե ապրելակերպն ու ավանդույթները, թե Արցախի բնապատկերը հիշեցնող լեռնաշատ հորիզոնն ու անգամ խոսվածքը։ Գորիսի բարբառը արցախյան բարբառն է հիշեցնում, և տեղացիների հետ միմյանց լավ են հասկանում: Թերևս, դեր է խաղում նաև այն, որ Արցախն այստեղից ավելի մոտ է, քան մի այլ վայրից: Արցախում չեն, բայց հեռու էլ չեն:
Ինչպես և Արցախում, Բեգլարյանները մշակում են վարձած տան տնամերձ հողակտորը: Գորիսում հավանում են թե ապրելակերպն ու ավանդույթները, թե Արցախի բնապատկերը հիշեցնող լեռնաշատ հորիզոնն ու անգամ խոսվածքը։ Գորիսի բարբառը արցախյան բարբառն է հիշեցնում, և տեղացիների հետ միմյանց լավ են հասկանում: Թերևս, դեր է խաղում նաև այն, որ Արցախն այստեղից ավելի մոտ է, քան մի այլ վայրից: Արցախում չեն, բայց հեռու էլ չեն:
Գորիսի բնակավայրերում բնակություն հաստատած արցախցիներին հիմնականում մտահոգում են տների բարձր վարձերը: Ասում են՝ մայրաքաղաքի գներն են: Բացի այդ, սովոր չեն վարձով ապրելուն՝ իրենց հիմնական տունն են ուզում ունենալ: Դրանից զատ, մտահոգում է հիմնական աշխատանք և եկամուտ ճարելու խնդիրը:
Թեև Գորիս քաղաքում նկատվում է բնակչության որոշակի տեղաշարժ՝ և գնացողներ և եկեղներ, սակայն Գորիսի համայնքապետարանում ընդգծում են, որ սահմանամերձ բնակավայրերում արտագաղթի ցուցանիշներ չեն արձանագրվում: Ավելին, վերջին շրջանում հաջողվել է իրականացնել վերաբնակեցման ծրագրեր, որոնց շրջանակում նոր բնակարաններ են տրամադրվել բնակիչներին: Սակայն պատերազմը, զբոսաշրջության ոլորտի՝ դրան հաջորդած խնդիրները էապես ազդել են աշխատաշուկայի վրա:
“
«Տեղական արտադրողները սկսել են ավելի սերտ համագործակցել։ Անհրաժեշտ է ստեղծել նոր ծառայություններ, ընդլայնել արտադրական կարողությունները: Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի տեղական հումքի վերամշակման նոր հնարավորությունների ստեղծմանը և արտահանման շուկաների զարգացմանը: Այս բոլոր գործընթացների իրականացումը նոր աշխատատեղերի ստեղծման հիմք կլինի, ինչը կնպաստի տեղական բնակչության զբաղվածության ապահովմանը և կայուն եկամուտների ձևավորմանը: Հատկապես կարևոր է, որ երիտասարդները հնարավորություն ունենան իրենց ապագան կառուցել հենց այստեղ՝ սեփական համայնքում»:
Շահեն Բեգլարյանը Վերիշենում ծանոթացել է Արսեն Մկրտչյանի հետ, որը նույնպես Արցախից է տեղահանվել: Միասին գյուղում ավտովերանորոգման արհեստանոց են բացել: Արհեստանոցը մեծ չէ, գործը կամաց-կամաց է առաջ գնում: Արսենը ազատ ժամանակ պատվերով նկարում է դաջվածքների, գերեզմանաքարերի և խաչքարերի նախշեր:
Շահեն Բեգլարյանը Վերիշենում ծանոթացել է Արսեն Մկրտչյանի հետ, որը նույնպես Արցախից է տեղահանվել: Միասին գյուղում ավտովերանորոգման արհեստանոց են բացել: Արհեստանոցը մեծ չէ, գործը կամաց-կամաց է առաջ գնում: Արսենը ազատ ժամանակ պատվերով նկարում է դաջվածքների, գերեզմանաքարերի և խաչքարերի նախշեր:
«Դժվար ա գործ սկսել, սհենց չի, որ սկսես գործ անել, միանգամից ստացվի: Երևան չի, որ մարդկությունը շատ լինի, ուզածդ բանը ավելի շուտ լինի: Կյանքը մինչև վերջ, ինչքան ուժ ունի փոխվել ա: Մարդ որ ուզում ա հասարակ իրա կռիշը փոխի, չի փոխում, ասում ա՝ որ փոխեմ, բա հետո ինչ կլինի: Դրա համար ոչինչ չեն անում էս պահին», - ասում է Արսենը:
Արսենն ու Անգելինան Արցախում են հանդիպել, ամուսնացել: Շրջափակման ժամանակ արդեն իրենց առաջնեկին էին սպասում: Հղի Անգելինան շրջափակումից դուրս է եկել մի կերպ, միայնակ՝ Արցախում թողնելով քույրերին, զինվորական մորը: Հասել է Գորիս, երեխան ծնվել է բարդություններով, փոքրիկին կարողացել են օգնել միայն Երևանում: Անգելինայի ազգականները Գորիս եկել են 2023-ի սեպտեմբերին, ընդհանուր տեղահանության ժամանակ, դեպի Գորիս տանող ճանապարհ հասել են գնդակոծության ու ռմբակոծության տակ: Անգելինան Արցախում թողած մանկության, իր դպրոցի մասին ներկա ժամանակով է խոսում, թեև մի տարուց ավելի է՝ Վերիշենում է ապրում:
Անգելինան դստեր հետ Վերիշենի տան պատշգամբում, որտեղ ամուսինը մի քանի աղավնի է պահում։
Լուսանկարը՝ Անահիտ Մինասյանի
2020-ին, ապա 2023-ին արցախցիների տեղահանումով Վերիշենի բնակչությունը աճել է մոտ 100 հոգով։ Նրանք ցանկացել են մնալ և ապրել Վերիշենում, ոմանք տուն են գնել՝ օգտագործելով պետության տված 10 մլն դրամի սերտիֆիկատները։
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
Վերջին մի տարվա ընթացքում «Մարդը կարիքի մեջ» (People in Need) հասարակական կազմակերպությունը և դոնոր կազմակերպությունները Սյունիքի մարզում ներդրել են ավելի քան 130 միլիոն ՀՀ դրամ: Աջակցել են շուրջ 1800 տեղահանված և տեղացի խոցելի ընտանիքների։ Այս պահին առավել ակտիվ են հումանիտար աջակցության և սոցիալական ծառայությունների ստեղծման ու մատուցման ծրագրերը։
Լուսանկարը` People in Need
«Սյունիքի մարզի Գորիս խոշորացված համայնքում 2020 թվականից հիմնադրել և շարունակում ենք ապահովել մանկական զարգացման կենտրոնների աշխատանքը: Այս պահին մշտական հաճախող երեխաների թիվը գերազանցում է 300-ը։ Այս կենտրոններում 3-15 տարեկան տեղահանված երեխաներն ու դեռահասները ստանում են սոցիալ-հոգեբանական աջակցություն, մասնակցում են ժամանցային և կրթական ծրագրերի, շփվում են իրենց հասակակիցների հետ՝ այդպիսով հաղթահարելով սթրեսն ու հոգեբանական տրավմաները», - նշում է կազմակերպության մեդիա հաղորդակցության ղեկավար Շուշանիկ Ներսիսյանը։
Ինտերակտիվ քարտեզում հասանելի են բոլոր մարզերի, այդ թվում Սյունիքի մարզում առկա անվճար սոցիալական ծառայությունները։
«Գործընկերություն հանուն Սյունիքի․ բարելավված համայնքային սոցիալական ծառայություններ» եռամյա ծրագիրը սոցիալական ծառայությունների բարելավման նախաձեռնությունն իրականացվում է ՀՀ պետական մարմինների ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ սերտ համագործակցությամբ։
«Ծրագրի շրջանակում մենք նաև բարելավում ենք տեղական ՀԿ-ների կարողությունները՝ նոր ծառայությունների ստեղծման ու մատուցման նպատակով։ Միևնույն ծրագրի շրջանակում իրականացրել ենք մարզի սոցիալական ծառայությունների համապարփակ հետազոտություն»,- ասում է Շուշանիկ Ներսիսյանը։
«Ծրագրի շրջանակում մենք նաև բարելավում ենք տեղական ՀԿ-ների կարողությունները՝ նոր ծառայությունների ստեղծման ու մատուցման նպատակով։ Միևնույն ծրագրի շրջանակում իրականացրել ենք մարզի սոցիալական ծառայությունների համապարփակ հետազոտություն»,- ասում է Շուշանիկ Ներսիսյանը։
Գորիսի Քարահունջ գյուղում Արցախից բռնի տեղահանված Ժաննա Ստեփանյանի ընտանիքի 9-րդ անդամը փոքրիկ փիսիկը դարձավ։ Անձրևոտ մի օր գյուղի կանգառի ճանապարհին կապած էր գտել, տվել երեխաներին ու հանձնարարել էր՝ տարեք տուն: Վարձով տանը բոլորի համար տեղ է ճարվել՝ կատվաձագի, թութակի, շնիկի, երբեմն էլ՝ հավի ճտերի, որոնց շնորհիվ ընտանիքն արդեն սեփական եկամուտ ունի:
Քարահունջը Վերիշենի պես մեծ ու հարուստ գյուղ չէ, այնուամենայնիվ, Ժաննան կարողացել է վարձակալած տանը ինկուբատոր-ճտանոց տեղադրել և մի օրական ճուտը 300 դրամով վաճառում է: Գյուղացիներն արդեն տեղը գիտեն, վստահում են, խոստանում ամեն տարի նրանից ճուտ գնել: Ժաննան երազում է ավելի մեծ տարածք և ինկուբատոր ունենալ: Այդ դեպքում կկարողանա լիովին ապահովել բազմանդամ ընտանիքին:
- «Շատ ակտուալ է զբաղվածության խնդիրը, գործարաններ չկան, արդյունաբերական քաղաք չէ Գորիսը, մեր համայնքի զարգացման ուղղություններից մեկը զբոսաշրջությունն էր, ինչը տուժեց էս պրոցեսից: Էն ֆոնի վրա, որ Սյունիքը անվտանգ չէ, զբոսաշրջիկները խուսափում են մեզ մոտ գալ, և ճանապարհներ փոխվեցին, չկա դեպի Արցախ տանողը, Տաթևի ճանապարհը փոխվեց, արդեն Սիսիանի այլընտրանքային ճանապարհը, ինչը Գորիսը մի տեսակ դուրս է թողնում շրջապտույտից»:
Թե պատերազմի օրերին, թե բռնի տեղահանության ժամանակ Գորիսում հաջողվեց համակարգված օգնություն տրամադրել մարդկանց: Առաջնային օգնության և ավելի տևական ծրագրերով բռնի տեղահանվածներին առ այսօր աջակցում են բազմաթիվ կազմակերպություններ:
«Խորքային խնդիրները հետո սկսեցին բացահայտվել: Էդ առաջին օրերին մարդիկ դեռ չէին կողմնորոշվում: Մի մասը գնաց դեպի մայրաքաղաք, մի մասը դեպի մայրաքաղաքի մոտ մարզեր, որովհետև մարդկանց մոտ ստրեսը այնքան ուժեղ էր, որ չէին ուզում Սյունիքում մնալ, որովհետև դիտարկում էին ռիսկային, սահմանային գոտի: Հետագայում փոխվեց ու շատ մարդ վերադարձավ հեռավոր մարզերից, որտեղ գնացել էին, որովհետև չստացան այն աջակցությունն ու ընդունելությունը, ինչ մեզ մոտ են ստացել, եթե անկեղծ լինենք», - ասում է սոցիալական ծրագրերի համակարգող, «ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» հիմնադրամի աշխատակից Աննա Դանիելյանը:
«ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» զարգացման հիմնադրամը կանանց տնտեսական հզորացմանն ուղղված ծրագրերում ներգրավվեց արցախցի կանանց: Հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
«Ներգրավում էինք նաև տեղացիների նախ ինտեգրված միջավայր ստեղծելու համար, և երկրորդ՝ մենք գիտենք, որ մեր կողքին տարիներ շարունակ ապրում են մարդիկ, որ ոչ պակաս կարիքավոր են, ինչպես տեղահանված բնակիչները», - ասում է Աննան:
Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը, ավելանում են սոցիալական խնդիրները: Այսօր Գորիսում բնակարանային խնդիրը հրատապներից է: Համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, տան կամ բնակարանի վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
«Խորքային խնդիրները հետո սկսեցին բացահայտվել: Էդ առաջին օրերին մարդիկ դեռ չէին կողմնորոշվում: Մի մասը գնաց դեպի մայրաքաղաք, մի մասը դեպի մայրաքաղաքի մոտ մարզեր, որովհետև մարդկանց մոտ ստրեսը այնքան ուժեղ էր, որ չէին ուզում Սյունիքում մնալ, որովհետև դիտարկում էին ռիսկային, սահմանային գոտի: Հետագայում փոխվեց ու շատ մարդ վերադարձավ հեռավոր մարզերից, որտեղ գնացել էին, որովհետև չստացան այն աջակցությունն ու ընդունելությունը, ինչ մեզ մոտ են ստացել, եթե անկեղծ լինենք», - ասում է սոցիալական ծրագրերի համակարգող, «ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» հիմնադրամի աշխատակից Աննա Դանիելյանը:
«ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» զարգացման հիմնադրամը կանանց տնտեսական հզորացմանն ուղղված ծրագրերում ներգրավվեց արցախցի կանանց: Հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
«Ներգրավում էինք նաև տեղացիների նախ ինտեգրված միջավայր ստեղծելու համար, և երկրորդ՝ մենք գիտենք, որ մեր կողքին տարիներ շարունակ ապրում են մարդիկ, որ ոչ պակաս կարիքավոր են, ինչպես տեղահանված բնակիչները», - ասում է Աննան:
Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը, ավելանում են սոցիալական խնդիրները: Այսօր Գորիսում բնակարանային խնդիրը հրատապներից է: Համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, տան կամ բնակարանի վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
Ալլա Մաթևոսյանի ամուսինը մշտական աշխատանք չունի, ինքն էլ երեք երեխաներին է խնամում: Երեխաներից երկուսը հաշմանդամություն ունեն: Մշտական եկամուտ չունեցող ընտանիքն այժմ թռչնաբուծական փոքր տնտեսություն ունի:
Մինչև Արցախի կորուստը Գորիսի տարածաշրջանով անցնում էին դեպի Արցախ և Սյունիքի հարավ տանող ճանապարհները: Դրա շնորհիվ քաղաքում զարգանում էին զբոսաշրջային ոլորտը և առևտուրը, քանի որ արցախցիները հաճախ այստեղից էին գնում կենցաղային տեխնիկա և շինանյութ։ 2020-ից հետո այս ոլորտները նույնպես տուժեցին Գորիսում։