Լուսավանից Չարենցավան․ արդյունաբերական քաղաքի անցյալն ու ապագան

Երբ Երևան-Սևան մայրուղիով թեքվում ես դեպի հանքային ջրերով հարուստ Բջնի, Արզաքան, Բուժական, ձախ կողմում վեր խոյացող և արդյունաբերական անցյալը հիշեցնող շենքերի փոխարեն պատկերացրեք ազատ սարահարթ, որտեղ արտեր էին։ Ահա այստեղ, այսօրվա Կոտայքի մարզի Կարենիս գյուղի հարևանությամբ որոշվեց կառուցել ապագա ՀԷԿ-ը սպասարկող ջրամբարը, իսկ լուսավոր ապագան կերտող բանվորների գիշերակացի համար ստեղծվեց փոքրիկ բանավան։ Բարդ չէ գուշակել, թե ինչու այն շատ արագ անվանակոչեցին Լուսավան։

Ի դեպ, Արգելի ՀԷԿ-ը և քաղաքի գլխավոր հատակագիծը նախագծել էր ճարտարապետ Տիրան Մարությանը, որի առաջարկով էլ բանավանը ստացավ Լուսավան անվանումը։ Ապագա քաղաքի, իսկ այդ պահին բանավանի գլխավոր հատակագծից բացի, Տիրան Մարությանի նախագծով այստեղ կառուցվել են հիվանդանոց, մսուր-մանկապարտեզ, բաղնիք-լվացքատուն, ակումբի շենքը, որտեղ այսօր մշակույթի տունն է, հանրախանութ, առաջին միահարկ բնակելի տները և այլ կառույցներ։

«1947 թ. վաղ գարնանը շինարարության պետ Գարեգին Աղաբաբովը ինձ բերեց այն վայրը, որտեղ պիտի կառուցվեր ավանը: Այդ նախկին Ալափարս գյուղի բերրի հողերից էր. արդեն ծլարձակվել էր աշնանացանը ու ծփում էր համատարած կանաչը։ Շինարարության պետը թե. «Ահա, այստեղ պիտի լինի մեր առաջին և կարևոր ավաններից մեկը, ընկեր ճարտարապետ, եթե հավանում ես, կազմիր գլխավոր հատակագիծը»:

Ես ափսոսանքս հայտնեցի, որ կանաչած արտը պիտի ոչնչանա, նա, թե` վնասը կհատուցենք: Ես առաջարկեցի ավանը կառուցել դիմացի բլրալանջերին, նա առարկեց.
«Ոչ, այստեղ պիտի կառուցենք, որ մեխանիկների աշխատանքը հնարավոր լինի, մենք շտապ պիտի բնակարաններով ապահովենք «Գյումուշ» ՀԷԿ-ի կառուցողներին» - իր հուշերում նշում է Տիրան Մարությանը:

«Ես շատ կարճ ժամանակամիջոցում կազմեցի ավանի գլխավոր հատակագիծը, գծագրի աջ կողմի ներքնամասում հայերեն խոշոր տառերով գրեցի` ԼՈՒՍԱՎԱՆ, այդ անունը հավանեցին ու այդպես էլ անունը կպավ՝ Լուսավան»։

ՀՀ վաստակավոր շինարար, ճարտարապետ, ճարտարապետության դոկտոր, ճարտարապետության համաշխարհային բիենալեի դափնեկիր, այժմ` թոշակառու...

Ավանի կարևոր մասն էր արդյունաբերական օբյեկտների թաղամասը: Դրա համար հատկացվեց տեղանքի աջակողմյան հատվածը: Ձախակողմյանը տրվեց բնակելի թաղամասին այն հաշվով, որ հիմնականում ձախից փչող քամիները արդյունաբերական մասից ծուխը չբերեն դեպի բնակավայր: Ավանի կենտրոնական մասում՝ կայարանամերձ հրապարակից ներքև, զբոսայգին էր և հանգստի գոտին: Դրանից աջ փոքրիկ բուժարան-հիվանդանոց էր: Բնակելի թաղամասում կառուցվեցին մսուր-մանկապարտեզը, դպրոցը, մի քիչ մեկուսացված բաղնիքը և կաթսայատունը:

Սևադա Հակոբյանը փոքր էր, երբ ծնողների հետ տեղափոխվեց դեռ կառուցվող Լուսավան, որտեղ բնակելի տները մեկ հարկանի տնակներ էին՝ թաթախված ամեն կողմից ընթացող շինարարական փոշու մեջ։ 1942-43թթ․-ին պարոն Սևադայի` պատմության ուսուցիչ հայրը գործուղվել էր հիմնելու Ծաղկաձորի մանկատունը: 1948 թվականին նրան ուղարկում են Լուսավան բանավան ութամյա դպրոց կազմակերպելու համար, որը գտնվում էր այսօրվա Սանէպիդկայանի շենքում։ 1950 թ-ին դպրոցը հանձնում են շահագործման։

Սևադա Հակոբյանը Չարենցավանի թիվ մեկ դպրոցի առաջին շրջանավարտներից էր, դասական չարենցավանցու կերպար, ով հարյուրավոր իր սերնդակիցների պես դպրոցն ավարտելուն պես ընդունվեց Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտը` համոզված լինելով, որ պահանջված կլինի քաղաքի բազում գործարաններից մեկում։... Լուսավանը վերանվանվեց Չարենցավանի 1967թ. հայ մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի ծննդյան 70-ամյակի եւ մահվան 30-րդ տարելիցի կապակցությամբ:

Քանդակագործ Խաչիկ Միրիջանյանը և ճարտարապետ Հենրիկ Առաքելյանը հեղինակեցին Եղիշե Չարենցի «Գանգրահեր տղա» ստեղծագործության հենքով ստեղծված արձանը, որի շուրջը «Վերածնունդ» հուշահամալիրն է։ Ի դեպ, հենց Հենրիկ Առաքելյանն էր Չարենցավանի նոր կայարանի շենքի հեղինակը, որը կանցնեցվել էր Ռաֆայել Իսրայելյանի նախագծած տիպային շենքի փոխարեն։ Քաղաքի գլխավոր հրապարակում գտնվող կառույցը լքված է և գտնվում է ծայրահեղ վատ վիճակում։

Այս փոքրիկ արդյունաբերական քաղաքի առաջատար ճյուղը մեքենաշինությունն էր, որը տալիս էրքաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի մոտ 67%-ը։ 1958թ.-ին հիմնադրվեց ԵԲԿ (երկաթ-բետոնե կառուցվածքներ) գործարանը, այնուհետև՝ Հաստոցաշինական գործարանը, Գործիքաշինականը, որը արտադրանքի ծավալով եւ բանվորների թվով ամենախոշորն էր համարվում։

Այնուհետև հիմնադրվեցին «Ձուլակենտրոն», «Լիզին», «Արմավտո» գործարանները, «Բջնի» հանքային ջրերի գործարանը, կարի ֆաբրիկան և այլն։
Մինչև վերջերս Չարենցավանում դեռ գործում էր յոթ խոշոր ձեռնարկություն, որտեղ աշխատողների թիվն անցնում էր հազարից: 90-ականների քայքայիչ ընթացքի ժամանակ կերպափոխված տիպիկ հետարդյունաբերական քաղաքում արդյունաբերական գործունեության փոխարեն այսօր գերակշռում է առևտուրը։

2024 թվականի տվյալներով համայնքի բնակչությունը կազմում է 22 763 մարդ, որից պաշտոնապես գործազուրկ է բնակչության 75%-ը։ Եթե գործարանների մեծամասնության փակման արդյունքում նախկին գյուղաբնակ աշխատակիցները կարողացան վերապրոֆիլավորվել գյուղատնտեսական ոլորտում, ապա բուն Չարենցավանի բնակիչներից շատերը արտագաղթեցին։

Չարենցավանի համայքապետարանի հասարակայնության հետ կապերի պատասխանատու Սաթենիկ Բալաբեկյանը տեղեկացրեց, որ Չարենցավանում այսօր գործում է 5 գործարան և կարի ֆաբրիկա, կան տարբեր մանր արտադրություններ:

«Իհարկե, այս համատեքստում մեծ տեղ է զբաղեցնում նաև մայրաքաղաքում ծավալվող շինարարության ոլորտում տղամարդկանց ներգրավվածությունը: Արզական բնակավայրի Աղվերան հանգստյան գոտու հյուրանոցային համալիրներն էլ տարետարի ընդլայնվում են՝ ներառելով մեծաթիվ աշխատողների հենց համայնքից», - նշեց Սաթենիկ Բալաբեկյանը:

Քաղաքում քիչ չեն մարդիկ, ովքեր կարողացել են, մնալով համայնքում, աշխատանք գտնել։

Աննան դերձակ է, որը իր կարիերայի սկզբնական փուլում աշխատել է տարբեր կազմակերպություններում, կարել է տարբեր կարի մեքենաների վրա, և անդադար փորձել է նոր գիտելիք ստանալ։ Հետագայում սկսել է կարել իրենց մեկ սենյականոց բնակարանում: Նրա դուստրը` Տատյանան, պատմում է, որ ամբողջ տունը կարի համար նախատեսված պարագաներ էին՝ կտորներ, սկզբնական շրջանում մի կարի մեքենա, փոքրիկ սեղան։ Կտորներն այնքան շատ էին, որ նույնիսկ հաց ուտելու համար տեղ չէր մնում։ Հետագայում հավաքված գումարով վարձակալեցին փոքր տարածք, որոշ ժամանակ հետո դա էլ արդեն բավական չէր: Տեղափոխվեցին մեծ ու հարմարավետ տարածք՝ մեծ սեղանով, մեկի փոխարեն 3-4 կարի մեքենայով: Աննան հպարտությամբ ցույց է տալիս իր այն կարի մեքենան, որով ամենաշատն է կարել, ցույց տալիս ասում է․ «Աղջիկս է, ամենաշատը այս մեքենայով եմ կարել, և դեռ շարունակում եմ»։

Չարենցավան քաղաքն ինքնին բավական փոքր է, մի ծայրից մյուսը մոտ վեց կիլոմետր է։ Եթե երիտասարդների համար այդ հեռախոսությունը չնչին է, ապա փոքր երեխաների և տարեցների համար հանրային տրանսպորտի բացակայություն խնդիր է։
Տատյանայի համար քաղաքի զարգացմանը նպաստող մարդկանցից է իր ընկերուհին: Աղջիկը կարող էր տատիկի տուն ոտքով գնալ, բայց օգտվում էր ներքաղաքային տրանսպորտից, որ այն շարունակեր աշխատել, կանգ չառներ։

Չարենցավանում հանրային տրանսպորտ այժմ չկա, սակայն, ըստ համայնքապետարանի տրամադրած տեղեկության, այդ խնդիրը լուծում են միջքաղաքային երթուղիները, որոնց շարժվում են քաղաքի ծայրամասից, անցնում գլխավոր փողոցներով, և բնակիչները օգտվում են դրանցից ներքաղաքային տրանսպորտի պես։

Ըստ Չարենցավանի համայնքապետարանի՝ նախորդ տարիների հետ համեմատած 2024թվականին առաջընթաց է եղել, ավելացել են տրանսպորտային միջոցները, դրանք շարժվում են ավելի հաճախ՝ 5-10 րոպեն մեկ: Ցավոք, առավոտյան տրանսպորտը չի հացնում արագ Երևան հասցնել ուսանողներին՝ ուսանողները և աշխատանքի գնացողներն ավելի շատ են: Երեկոյան վերջին տրանսպորտը հետ է գալիս 9-ին, այսինքն, հնարավոր չէ ուշ ժամերին հանրային տրանսպորտով վերադառնալ համայնք: Այստեղ օգնության են գալիս Յանդեքսն ու այլ տաքսիներ: Չարենցավանից այլ համայնքներ տրանսպորտային ուղիները գործում են կանոնակարգված:

Այսօր քաղաքի արդյունաբերական ծաղկունքի ու զարգացման մասին հուշում է նախ քաղաքի հատակագիծը: Բնակելի թաղամասերը կտրված են արդյունաբերական հատվածից կանաչ գոտիով։ Այն Հայաստանի բնակավայրերին հատուկ ոռոգման համակարգերի փոշիացման և 90-ականների մասսայական ծառահատումների հետևանքով անմխիթար զանգվածի է վերածվել։ Այգու տարածքում 2000-ի սկզբին կանգնեցվեց բնակավայրի միակ եկեղեցին՝ Սուրբ Փրկիչը, իսկ մյուս ծայրում` ռեստորանային համալիր, այլ շինություններ և Չարենցավանի քաղաքային մարզադաշտը։ 2016թ-ին Հայաստանի ֆուտբոլի ֆեդերացիայի ֆինանսավորմամբ հիմնովին փոխվել է մարզադաշտի խոտածածկը՝ փոխարինվելով արհեստական խոտածածկով:

Մարզադաշտը նախատեսված է 3500 հանդիսատեսի համար, լավ վիճակում է: Այն վարձակալությամբ և համատեղ օգտագործման սկզբունքով տրամադրվել է «Վան» ֆուտբոլային ակումբին, որը խաղում է Հայաստանի բարձրագույն լիգայում: Այստեղ կազմակերպվում են թե համայնքային միջոցառումներ, թե կարևոր ֆուտբոլային խաղեր:

Նախկինում այս կանաչ գոտին ռեկրեացիոն գործառույթից բացի պետք է լիներ հանգստի գոտի երիտասարդների և տարեցների համար։ Սակայն եթե քաղաքի կազմավորման առաջին տարիներին քաղաքի սիրտը կայարամերձ հրապարակն էր, ապա այսօր քաղաքի հին բնակիչները նախընտրում են հավաքվել նախկին կինոթատրոնին հարող տարածքում։ Ազգային երգ ու պարի ուսուցչուհի Աստղիկ Խոջայանը, որը դասավանդում է Չարենցավանի 3-րդ դպրոցում, երազանք ունի, որ մի օր երկու տարբեր սերունդներ՝ երեխաները, տատիկներն ու պապիկները միասին մի օր պարեն հենց այստեղ:

«Այս պարերը, որոնք սովորում են երեխաները, մեզ հասել են նախնիներից, և մեծահասակ տատիկներն ու պապիկները շատ են ոգևորվում ազգային պարը տեսնելիս։ Երեխաներին, բացի պարերը սովորեցնելուց, սովորեցնում եմ նաև դրանց ստեղծումը, փորձում եմ նրանց մեջ իսկական սեր դնել ազգային երգ ու պարերի հանդեպ, և այդ սերն այնքան մեծ է, որ երեխաները ամեն պարի հետ սկսում են երգել համապատասխան երգը», - նշում է Աստղիկը։

Աստղիկը մեծ ոգևորությամբ է պատմել 7-րդ դասարանի երեխաների հետ իր նախագծային ծրագրի մասին։ Ծրագրի շրջանակում երեխաներին տանում է Բջնի գյուղ՝ «Նաղաշի լավաշ» թոնրատուն, որը ստեղծել է Իրինա Թադևոսյանը։ Աստղիկն ասում է, որ այս վայրում երեխաները տեսնում են, թե, օրինակ, ինչպես է պատրաստվում արիշտան, կամ ինչպես է թխվում լավաշը, նաև իրենք իրենց ձեռքով են փորձում այդ ամենն անել: Շատ հաճախ տղաներն ավելի են ոգևորվում և աղջիկներին հերթ չտալով արիշտա են փռում չորանալու։ Այս տարվա այցելության ժամանակ երեխաները հագել են գյուղական հագուստ, և փորձել կատարել գյուղական գործերը`կերակրել հավերին, գերանդին սրել խոտ հնձելուց առաջ, խմոր գրտնակել և, որ ամենակարևորն է, խոսել գյուղացիների հետ։

Տատյանա Դարբինյանը Չարենցավանի ակտիվ երիտասարդներից է, որը շատ է ցանկանում` քաղաքում լինի հատուկ մի կառույց, որտեղ երիտասարդները կկարողանան կազմակերպել տարբեր միջոցառումներ: Նրա կարծիքով, երիտասարդները այդքան էլ ակտիվ չեն նման հարցերում: Թվում է, թե քաղաքում նման բան ստեղծելը շատ դժվար է, բայց համայնքապետարանը բաց է հետաքրքիր գաղափարներ քննարկելու հարցում: Այդուհանդերձ, երիտասարդների պասիվության պատճառով ամեն ինչ թվում է անհնարին։

Տատյանան մի քանի անգամ մասնակցել է Չարենցավանի համայնքապետարանի կազմակերպած քննարկումներին, սեմինարներին ու տարբեր միջոցառումներին։ Ասում է, որ շատ կցանկանար տեսնել ավելի շատ ներգրավված երիտասարդների հանուն քաղաքի զարգացման: Քաղաքն էլ կշահեր, եթե երիտասարդներն իրենց մասնագիտական գիտելիքը կիրառեին հենց Չարենցավանում, և այդ գիտելիքով ու տաղանդով աշխուժացնեին քաղաքի կյանքը։

Վերգինե Մարգարյանը ծնվել և մեծացել է Չարենցավանում: Հիշում է, որ իր մանկության տարիներին Չարենցավանն ավելի գունեղ էր, քանի որ գերակշռում էր մարդկային շփումը։ Վերգինեին շատ հաճախ կարելի է հանդիպել Չարենցավանի 6-րդ թաղամասում, կամ, ինչպես քաղաքացիներն են սովոր ասել, «փոշտի» մոտ: Այստեղ կա այն ամենը, ինչի համար ինքը սիրում է քաղաքը՝ այստեղ են Չարենցավանի խորհրդանիշ համարվող եղևնիները, որոնք կյանք են հաղորդում հրապարակից դեպի 3-րդ թաղամաս տանող ճանապարհին։ Այդ հատվածում է գտնվում նաև քաղաքում միակ ոճային սրճարանը: Վերգինեն սիրում է այն մեծ պատուհանների համար. կարծես միաժամանակ նաև դրսում՝ իր սիրելի եղևնիներով միջավայրում լինի, այստեղ կարող է նստել և նայել իր սիրելի ծառերին ու մարդկանց։ Վերգինեն նշում է, որ միասնական համայնքի գաղափարին հասել է Չարենցավանում ազգային պարերի հաճախելիս: Իրար անծանոթ մարդիկ ձեռք ձեռքի տված շղթա են կազմում ու դառնում համայնք, որի միջոցով քաղաքը հնարավոր է լինում ավելի զարգացնել։

«Քաղաքում շատերը քողարկված են, ցավոք սրտի, հնարավոր պատճառներից մեկը քաղաքի ներսում շատ հնարավորություններ չտեսնելն է։ Քաղաքում սահմանափակ է բովանդակային վայրերի քանակը, դրանք այնպիսի վայրերն են, որտեղ հնարավոր կլիներ զրույցներ ու քննարկումներ ունենալ, այդ պատճառով մարդկանց մեծ մասն աշխատանքից վերադառնալուց հետո պարզապես գնում է տուն։ Քաղաքի շարժիչ ուժն ու քաղաքին ձեռք մեկնողը և խնամողը բնակիչներն են», - նկատում է Վերգինեն։

Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին Չարենցավանի մշակութային կյանքը բավական ակտիվացել է: Համայնքում ամենատարբեր ժանրերի միջոցառումներ են կազմակերպվում: Հրավիրվում են թատերախմբեր, հայտնի երգիչ-երգչուհիներ, նվագախմբեր: Այստեղ ելույթ է ունեցել Հայաստանի օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի Սիմֆոնիկ նվագախումբը:

Ցավոք, Չարենցավանը ակտիվ զբոսաշրջային ուղիներից դուրս է: Զբոսաշրջիկներին կարող են գրավել քաղաքի կենտրոնական հրապարակը, որտեղ գտնվում է Հենրիկ Առաքելյանի լքված կայարանաշենքը, կենտրոնական երկաթե շատրվանը, գանգրահեր տղայի արձանը, նույնիսկ լքված կամ մասնակի գործող նախկին արդյունաբերական հսկաները։

Բայց քաղաքն ունի նաև ոչ ակնառու վայրեր, որոնց մասին գիտեն միայն տեղացիները։ Վերգինեի համար Չարենցավանի հրապարակը, որտեղ դրված է Եղիշե Չարենցի արձանը քաղաքի ամենազգաստացնող ու զսպող, և, միևնույն ժամանակ, ջերմ ու ընկերական միջավայր ստեղծող վայրերից է, որտեղ, ցավոք սրտի, շատ քիչ է հնչում կամ չի հնչում բանաստեղծի ստեղծագործություններից։

Վերգինեն Չարենցավանը սկսել է իր համար բացահայտել քաղաքը լուսանկարելու միջոցով, և կարծես հոգեպես կապվել է այդ բացահայտումներին ու քաղաքի խորհրդավոր բնությանը։ Պարտադիր ամեն օր աշխատանքից հետո քաղաքի իրեն դուր եկող հատվածներում զբոսնում է։

Ասում է այլապես կարծես կտրվում է իր սնուցման աղբյուրը: Նրան կարելի է տեսնել նաև դպրոցների խաղադաշտերում: Չարենցավանի 5-րդ դպրոցի բակից հնարավոր է տեսնել մայր մտնող արևն ու քաղաքի գեղեցկությունը։ Վերգինեի սիրած վայրերը քաղաքի մարդաշատ ու մանկաշատ վայրերն են, որտեղ մարդիկ զբոսնում են, զրուցում, երեխաները վազվզում են խաղադաշտի մի ծայրից մյուսը, իսկ քաղաքի այդքան շատ խանութների մեջ մարդիկ պարզապես եռուզեռից կտրվելու ու զբոսնելու տեղ ունեն։

Եթե Չարենցավանը ուսումնասիրելու համար մի քանի ժամը բավարար է, բուն համայնքում զբոսաշրջիկները մի քանի օրվա անելիք ունեն։ Հայաստանի կառավարության` համայնքների խոշորացման դեռ պիլոտային ծրագրում Երևանի արբանյակ այս քաղաքը առաջիններից էր ընգրկվել։ 2016 թվականին Չարենցավան խոշորացված համայնքում ընդգրկվեցին Ալափարս, Արզական, Բջնի, Կարենիս, Ֆանտան գյուղերը։ Դրանցից յուրաքանչյուրը գյուղատնտեսական գործառույթից բացի ունի զբոսաշրջային մեծ ներուժ, որի իրացման համար տարբեր նախագծեր են ստեղծվել ժամանակին։