Գորիսը՝ սահմանային փոխակերպումների մեջ
Հակամարտության ազդեցությունը Գորիսում. սահմանային համայնքը բախվել է պատերազմական ու հետպատերազմական խնդիրների
2020 թվականի պատերազմից և Արցախի բռնի հայաթափումից հետո սահմանային կարգավիճակն ազդեց թե տեղացիների, թե Գորիսում բնակության հաստատված արցախցիների կյանքի վրա: Ինչպես պատերազմի, այնպես էլ տեղահանության ժամանակ Գորիսն առաջինն է ընդունել բռնի տեղահանված արցախահայերին: Նրանց մի զգալի մաս որոշեց մնալ Գորիսի համայնքներում, թեև այժմ նկատելիորեն փոխվել են տարածաշրջանի հնարավորությունները:
2020 թվականի պատերազմից և Արցախի բռնի հայաթափումից հետո սահմանային կարգավիճակն ազդեց թե տեղացիների, թե Գորիսում բնակության հաստատված արցախցիների կյանքի վրա: Ինչպես պատերազմի, այնպես էլ տեղահանության ժամանակ Գորիսն առաջինն է ընդունել բռնի տեղահանված արցախահայերին: Նրանց մի զգալի մաս որոշեց մնալ Գորիսի համայնքներում, թեև այժմ նկատելիորեն փոխվել են տարածաշրջանի հնարավորությունները:
Գորիսում հետպատերազմյան խնդիրներից տուժած հիմնական ոլորտները գյուղատնտեսությունն ու զբոսաշրջությունն են: Տարածաշրջանի խոշոր ու հին գյուղերից Վերիշենը՝ Գորիս խոշորացված համայնքի մեջ է: Դա փոքր-ինչ հեշտացնում է թե տեղացիների, թե բռնի տեղահանված ու Վերիշենում հաստատված արցախցիների՝ աշխատանք ու ապրուստի միջոց գտնելու հարցը:
Գորիսում հետպատերազմյան խնդիրներից տուժած հիմնական ոլորտները գյուղատնտեսությունն ու զբոսաշրջությունն են: Տարածաշրջանի խոշոր ու հին գյուղերից Վերիշենը՝ Գորիս խոշորացված համայնքի մեջ է: Դա փոքր-ինչ հեշտացնում է թե տեղացիների, թե բռնի տեղահանված ու Վերիշենում հաստատված արցախցիների՝ աշխատանք ու ապրուստի միջոց գտնելու հարցը:
«Հենց սկզբի օրերը մի 600 արցախցի եկավ 23 թվականին, դա տևել է մի 3-4 օր, մինչև մի շաբաթ: Հետո դառել ա 200 հոգի մի շաբաթից, հետո դառել ա 120 հոգի, 100 հոգի: Ներկա պահին մի 50ին մոտ, մի հիսուն հոգի էլ 20 թվականի տեղահանվածներն են: Մենք էլ չենք ուզում, որ ստեղից գնան: Ընտանիքներ կան, որ Կապանի գյուղերից եկել են ստեղ, գնացել են Կապան, Մեղրի կամ թեկուզ Երևան, հետո հետ են եկել ստեղ: Ընտանիքներ էլ կան, որ ստեղից են գնացել Երևան կամ Ռուսաստան»,- նշում է Վերիշենի համայնքապետ Արտակ Զադայանը:
«Հենց սկզբի օրերը մի 600 արցախցի եկավ 23 թվականին, դա տևել է մի 3-4 օր, մինչև մի շաբաթ: Հետո դառել ա 200 հոգի մի շաբաթից, հետո դառել ա 120 հոգի, 100 հոգի: Ներկա պահին մի 50ին մոտ, մի հիսուն հոգի էլ 20 թվականի տեղահանվածներն են: Մենք էլ չենք ուզում, որ ստեղից գնան: Ընտանիքներ կան, որ Կապանի գյուղերից եկել են ստեղ, գնացել են Կապան, Մեղրի կամ թեկուզ Երևան, հետո հետ են եկել ստեղ: Ընտանիքներ էլ կան, որ ստեղից են գնացել Երևան կամ Ռուսաստան»,- նշում է Վերիշենի համայնքապետ Արտակ Զադայանը:
- «Խորքային խնդիրները հետո սկսեցին բացահայտվել: Էդ առաջին օրերին մարդիկ դեռ չէին կողմնորոշվում: Մի մասը գնաց դեպի մայրաքաղաք, մի մասը դեպի մայրաքաղաքի մոտ մարզեր, որովհետև մարդկանց մոտ ստրեսը այնքան ուժեղ էր, որ չէին ուզում Սյունիքում մնալ, որովհետև դիտարկում էին ռիսկային, սահմանային գոտի: Հետագայում փոխվեց ու շատ մարդ վերադարձավ հեռավոր մարզերից, որտեղ գնացել էին, որովհետև չստացան այն աջակցությունն ու ընդունելությունը, ինչ մեզ մոտ են ստացել, եթե անկեղծ լինենք»:
Վերիշենի ռեսուրսները վերջին պատերազմից հետո փոխվել են։ 2020-ից Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի հանձնումով Սև լճի մի հատվածը փաստացի վերահսկվում է Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից։ Այդուհանդերձ, կառավարությունը Վերիշենին սահմանամերձի կարգավիճակ չի տվել, հետևաբար՝ սահմանամերձի արտոնություններից չեն օգտվում, թեև վարելահող գրեթե չունեն։ Վերիշենի համայնքապետի խոսքով՝ նոր եկածներին առաջարկում են գյուղատնտեսությամբ զբաղվել, նաև, քանի որ Գորիս քաղաքը մոտ է, այնտեղ աշխատանք գտնեն ըստ մասնագիտությունների:
Վերիշենի ռեսուրսները վերջին պատերազմից հետո փոխվել են։ 2020-ից Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի հանձնումով Սև լճի մի հատվածը փաստացի վերահսկվում է Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից։ Այդուհանդերձ, կառավարությունը Վերիշենին սահմանամերձի կարգավիճակ չի տվել, հետևաբար՝ սահմանամերձի արտոնություններից չեն օգտվում, թեև վարելահող գրեթե չունեն։ Վերիշենի համայնքապետի խոսքով՝ նոր եկածներին առաջարկում են գյուղատնտեսությամբ զբաղվել, նաև, քանի որ Գորիս քաղաքը մոտ է, այնտեղ աշխատանք գտնեն ըստ մասնագիտությունների:
Վերիշենում հաստատված արցախցի ընտանիքներից մեկը Բեգլարյանների ընտանիքն է, Արցախի Մարտակերտի շրջանի Մեծ Շեն գյուղից: Ասյա Բեգլարյանը իր երկու որդիների և նրանց ընտանիքների հետ Վերիշենում երկհարկանի մեծ տուն են վարձակալել և ապրում են միասին:
«Սարսանգ ГЭС-ի ախրանայում էի աշխատում, բացի էդ էլ՝ սովորական գյուղի կյանքով: Գորիսի հետ կապը եղել է մինչև պատերազմն էլ: Մեր ապրելակերպի նման ա: չենք էլ ուզում գնանք: Տան պայմաններն էլ, եսիմ, սեփականություն չի: Ընթացքում մի բան կորոշենք, կապրենք, խաղաղություն լինի»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը՝ տիկին Ասյայի որդին:
«Սարսանգ ГЭС-ի ախրանայում էի աշխատում, բացի էդ էլ՝ սովորական գյուղի կյանքով: Գորիսի հետ կապը եղել է մինչև պատերազմն էլ: Մեր ապրելակերպի նման ա: չենք էլ ուզում գնանք: Տան պայմաններն էլ, եսիմ, սեփականություն չի: Ընթացքում մի բան կորոշենք, կապրենք, խաղաղություն լինի»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը՝ տիկին Ասյայի որդին:
Վերիշենում հաստատված արցախցի ընտանիքներից մեկը Բեգլարյանների ընտանիքն է, Արցախի Մարտակերտի շրջանի Մեծ Շեն գյուղից: Ասյա Բեգլարյանը իր երկու որդիների և նրանց ընտանիքների հետ Վերիշենում երկհարկանի մեծ տուն են վարձակալել և ապրում են միասին:
«Սարսանգ ГЭС-ի ախրանայում էի աշխատում, բացի էդ էլ՝ սովորական գյուղի կյանքով: Գորիսի հետ կապը եղել է մինչև պատերազմն էլ: Մեր ապրելակերպի նման ա: չենք էլ ուզում գնանք: Տան պայմաններն էլ, եսիմ, սեփականություն չի: Ընթացքում մի բան կորոշենք, կապրենք, խաղաղություն լինի»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը՝ տիկին Ասյայի որդին:
«Սարսանգ ГЭС-ի ախրանայում էի աշխատում, բացի էդ էլ՝ սովորական գյուղի կյանքով: Գորիսի հետ կապը եղել է մինչև պատերազմն էլ: Մեր ապրելակերպի նման ա: չենք էլ ուզում գնանք: Տան պայմաններն էլ, եսիմ, սեփականություն չի: Ընթացքում մի բան կորոշենք, կապրենք, խաղաղություն լինի»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը՝ տիկին Ասյայի որդին:
Շահեն Բեգլարյանը Վերիշենում ծանոթացել է Արսեն Մկրտչյանի հետ, որը նույնպես Արցախից է տեղահանվել 23 թվականին, և միասին գյուղում ավտովերանորոգման արհեստանոց են բացել: Արսենը ազատ ժամանակ պատվերով նկարում է դաջվածքների, գերեզմանաքարերի և խաչքարերի նախշեր:
Շահեն Բեգլարյանը Վերիշենում ծանոթացել է Արսեն Մկրտչյանի հետ, որը նույնպես Արցախից է տեղահանվել 23 թվականին, և միասին գյուղում ավտովերանորոգման արհեստանոց են բացել: Արսենը ազատ ժամանակ պատվերով նկարում է դաջվածքների, գերեզմանաքարերի և խաչքարերի նախշեր:
«Դժվար ա գործ սկսել, սհենց չի, որ սկսես գործ անել, միանգամից ստացվի: Երևան չի, որ մարդկությունը շատ լինի, ուզածդ բանը ավելի շուտ լինի: Կյանքը մինչև վերջ, ինչքան ուժ ունի փոխվել ա: Մարդ որ ուզում ա հասարակ իրա կռիշը փոխի, չի փոխում, ասում ա՝ որ փոխեմ, բա հե;տո ինչ կլինի: Դրա համար ոչինչ չեն անում էս պահին», - ասում է Արսենը:
Արսենն ու Անգելինան Արցախում են հանդիպել, ամուսնացել: Շրջափակման ժամանակ արդեն իրենց առաջնեկին էին սպասում: Հղի Անգելինան շրջափակումից դուրս է եկել մի կերպ, միայնակ՝ Արցախում թողնելով քույրերին, զինվորական մորը: Հասել է Գորիս, երեխան ծնվել է բարդություններով, փոքրիկին կարողացել են օգնել միայն Երևանում: Անգելինայի ազգականները Գորիս եկել են 2023-ի սեպտեմբերին, ընդհանուր տեղահանության ժամանակ, դեպի Գորիս տանող ճանապարհին հասել են գնդակոծության ու ռմբակոծության տակ: Անգելինան Արցախում թողած մանկության, իր դպրոցի մասին ներկա ժամանակով է խոսում, թեև մեկ տարուց ավելի է՝ Վերիշենում է ապրում:
2020-ին, ապա 2023-ին արցախցիների տեղահանումով Վերիշենի բնակչությունը աճել է մոտ 100 հոգով։ Նրանք ցանկացել են մնալ և ապրել Վերիշենում, ոմանք տուն են գնել՝ օգտագործելով պետության տված 10 մլն դրամի սերտիֆիկատները։
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
2020-ին, ապա 2023-ին արցախցիների տեղահանումով Վերիշենի բնակչությունը աճել է մոտ 100 հոգով։ Նրանք ցանկացել են մնալ և ապրել Վերիշենում, ոմանք տուն են գնել՝ օգտագործելով պետության տված 10 մլն դրամի սերտիֆիկատները։
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
«Սովոր ենք դրան, մեկ ա՝ մեր ճակատագիրն էդ ա, ստեղ-էնտեղ նույնն ա, էնտեղ էլ առաջնագիծ ա, էստեղ էլ: Պետք ա մնաս, պայքարես, փորձես ինչ-որ բանով օգտակար լինես ազգին: Վախենալուն տեսանք, մեջն ենք: Որ տեսնում ես, արդեն մի քիչ թեթև ես տանում»,- ասում է Շահեն Բեգլարյանը, որի մեծ ընտանիքը դեռևս վարձով է ապրում:
Ջերմոցային տնտեսությունը տեղահանվածների հիմնական զբաղմունքներից է: Արցախից բռնի տեղահանված Արփինե Խաչունցը տարբեր կազմակերպությունների և համայնքապետարանի ջանքերով թե ջերմոց ունի, թե արդեն նորոգվող տուն: Սկզբում վարձով է ապրել, հետո բոլոր ստացած գումարները հավաքելով՝ տուն է գնել, որն այժմ նորոգվում է բարեգործական կազմակերպությունների շնորհիվ: Ջերմատնով էլ երեք անչափահաս երեխաների մայրը ընտանիքի ապրուստն է հոգում:
Վերիշենը զբոսաշրջային մեծ պոտենցիալ ունի: Աստեղ հին եկեղեցիներ ու քարանձավ-տներ կան: Ընդհանրապես, ամբողջ Գորիսի համար զբոսաշրջությունը կարող է դառնալ զարգացման հիմնական ուղղություններից մեկը:
Վերիշենի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է, 4-5-րդ դար է թվագրվում:
Վերիշենի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է, 4-5-րդ դար է թվագրվում:
Վերիշենը զբոսաշրջային մեծ պոտենցիալ ունի: Աստեղ հին եկեղեցիներ ու քարանձավ-տներ կան: Ընդհանրապես, ամբողջ Գորիսի համար զբոսաշրջությունը կարող է դառնալ զարգացման հիմնական ուղղություններից մեկը:
Վերիշենի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է, 4-5-րդ դար է թվագրվում:
Վերիշենի կենտրոնում գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է, 4-5-րդ դար է թվագրվում:
Սուրբ Նորակնունք եկեղեցին բարձունքի լանջին է, մոտ է գյուղի՝ նախկինում որպես բնակավայր, այժմ էլ ռազմական կոնֆլիկտների ժամանակ ապաստարան ծառայող քարանձավ-տներին: Այդ կացարանները նաև վկաներ են՝ Գորիսի տարածաշրջանը անվտանգության խնդիրներին վաղուց է բախվել: Անվտանգության երաշխիքների բացակայության պատճառով անցյալ և նախանցյալ դարերում գոյացել են քարանձավային համայնքներ, որտեղ մարդիկ ապրել են մինչև 20-րդ դարի կեսերը:
Սուրբ Նորակնունք եկեղեցին բարձունքի լանջին է, մոտ է գյուղի՝ նախկինում որպես բնակավայր, այժմ էլ ռազմական կոնֆլիկտների ժամանակ ապաստարան ծառայող քարանձավ-տներին: Այդ կացարանները նաև վկաներ են՝ Գորիսի տարածաշրջանը անվտանգության խնդիրներին վաղուց է բախվել: Անվտանգության երաշխիքների բացակայության պատճառով անցյալ և նախանցյալ դարերում գոյացել են քարանձավային համայնքներ, որտեղ մարդիկ ապրել են մինչև 20-րդ դարի կեսերը:
Վերիշենի թե եկեղեցիները, թե բացառիկ տուն-քարանձավները տուրիստական երթուղիներից դուրս են, և չնայած զբոսաշրջային ներուժին, օգտակար չեն գյուղին:
Վերիշենի ժայռափոր կացարանների մի մասը լքված է և ուղղակի հիշեցնում է հին գյուղատեղու մասին: Մի մասն էլ դարձել է նոր տների հիմք կամ կցակառույց: Որպես բնակարան՝ ժայռափոր տները լավ են ծառայել գյուղացիներին: Ամռանը հով են պահել, ձմռանը՝ տաք ու անվտանգ:
Վերիշենի ժայռափոր կացարանների մի մասը լքված է և ուղղակի հիշեցնում է հին գյուղատեղու մասին: Մի մասն էլ դարձել է նոր տների հիմք կամ կցակառույց: Որպես բնակարան՝ ժայռափոր տները լավ են ծառայել գյուղացիներին: Ամռանը հով են պահել, ձմռանը՝ տաք ու անվտանգ:
Վերիշենի թե եկեղեցիները, թե բացառիկ տուն-քարանձավները տուրիստական երթուղիներից դուրս են, և չնայած զբոսաշրջային ներուժին, օգտակար չեն գյուղին:
Վերիշենի ժայռափոր կացարանների մի մասը լքված է և ուղղակի հիշեցնում է հին գյուղատեղու մասին: Մի մասն էլ դարձել է նոր տների հիմք կամ կցակառույց: Որպես բնակարան՝ ժայռափոր տները լավ են ծառայել գյուղացիներին: Ամռանը հով են պահել, ձմռանը՝ տաք ու անվտանգ:
Վերիշենի ժայռափոր կացարանների մի մասը լքված է և ուղղակի հիշեցնում է հին գյուղատեղու մասին: Մի մասն էլ դարձել է նոր տների հիմք կամ կցակառույց: Որպես բնակարան՝ ժայռափոր տները լավ են ծառայել գյուղացիներին: Ամռանը հով են պահել, ձմռանը՝ տաք ու անվտանգ:
Բնիկ տեղացիները անուն առ անուն ճանաչում են
նախկին տուն-քարանձավները։ Գյուղատնտես Արթուր Շալունցը
և գյուղապետ Արտակ Զադայանը հիշում են,
թե իրենց պապերը որ քարանձավում են ապրել:
- «Մոտավորապես մեր ժողովրդի մինչև 1968 թվականը բոլորի ծննդականներին նշված ա Հին Գորիս: Էդ քարանձավները մենք օգտագործում ենք որպես ապաստարան: 90ականներին էլ է տենց եղել, երբ գրադով խփել են, էն ժամանակ ընտանիքներով ապրել են մի քանի ամիս: Նույն ձևի 22 թվականին, երբ գյուղի վրա կրակեցին, մի քանի ընտանիք էլի պատսպարվել էր էդ քարանձավներով»:
- «Շինանյութ չի եղել: Ձեռքով ժայռը փորել են, տանջամահ լինելով, բնակարան, տարածք են ստեղծել և նաև ինքնապաշտպանության համար հրաշալի վայր»:
Գորիսի Քարահունջ գյուղում Արցախից բռնի տեղահանված Ժաննա Ստեփանյանի ընտանիքի 9-րդ անդամը փոքրիկ փիսիկը դարձավ։ Անձրևոտ մի օր գյուղի կանգառի ճանապարհին կապած էր գտել, տվել երեխաներին ու հանձնարարել էր՝ տարեք տուն: Վարձով տանը բոլորի համար տեղ է ճարվել՝ կատվաձագի, թութակի, շնիկի, երբեմն էլ՝ հավի ճտերի, որոնց շնորհիվ ընտանիքն արդեն սեփական եկամուտ ունի:
Քարահունջը Վերիշենի պես մեծ ու հարուստ գյուղ չէ, այնուամենայնիվ, Ժաննան կարողացել է վարձակալած տանը ինկուբատոր-ճտանոց տեղադրել և մի օրական ճուտը 300 դրամով վաճառում է: Գյուղացիներն արդեն տեղը գիտեն, վստահում են, խոստանում ամեն տարի նրանից ճուտ գնել: Ժաննան երազում է ավելի մեծ տարածք և ինկուբատոր ունենալ: Այդ դեպքում կկարողանա լիովին ապահովել բազմանդամ ընտանիքին:
Քարահունջը Վերիշենի պես մեծ ու հարուստ գյուղ չէ, այնուամենայնիվ, Ժաննան կարողացել է վարձակալած տանը ինկուբատոր-ճտանոց տեղադրել և մի օրական ճուտը 300 դրամով վաճառում է: Գյուղացիներն արդեն տեղը գիտեն, վստահում են, խոստանում ամեն տարի նրանից ճուտ գնել: Ժաննան երազում է ավելի մեծ տարածք և ինկուբատոր ունենալ: Այդ դեպքում կկարողանա լիովին ապահովել բազմանդամ ընտանիքին:
Մինչև Արցախի կորուստը Գորիսի տարածաշրջանով անցնում էին դեպի Արցախ և Սյունիքի հարավ տանող ճանապարհները: Դրա շնորհիվ քաղաքում զարգանում էին զբոսաշրջային ոլորտը և առևտուրը, քանի որ արցախցիները հաճախ այստեղից էին գնում կենցաղային տեխնիկա և շինանյութ։ 2020-ից հետո այս ոլորտները նույնպես ուժեղ տուժեցին Գորիսում։
Մինչև Արցախի կորուստը Գորիսի տարածաշրջանով անցնում էին դեպի Արցախ և Սյունիքի հարավ տանող ճանապարհները: Դրա շնորհիվ քաղաքում զարգանում էին զբոսաշրջային ոլորտը և առևտուրը, քանի որ արցախցիները հաճախ այստեղից էին գնում կենցաղային տեխնիկա և շինանյութ։ 2020-ից հետո այս ոլորտները նույնպես ուժեղ տուժեցին Գորիսում։
Թե պատերազմի օրերին, թե բռնի տեղահանության ժամանակ Գորիսում հաջողվեց համակարգված օգնություն տրամադրել մարդկանց: Առաջնային օգնության և ավելի տևական ծրագրերով բռնի տեղահանվածներին առ այսօր աջակցում են բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ: «ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» զարգացման հիմնադրամը կանանց տնտեսական հզորացմանն ուղղված ծրագրերում ներգրավվեց արցախցի կանանց:'
Աննա Դանիելյանի խոսքով՝ հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
Աննա Դանիելյանի խոսքով՝ հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
Թե պատերազմի օրերին, թե բռնի տեղահանության ժամանակ Գորիսում հաջողվեց համակարգված օգնություն տրամադրել մարդկանց: Առաջնային օգնության և ավելի տևական ծրագրերով բռնի տեղահանվածներին առ այսօր աջակցում են բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ: «ՎԻՆՆԵԹ Գորիս» զարգացման հիմնադրամը կանանց տնտեսական հզորացմանն ուղղված ծրագրերում ներգրավվեց արցախցի կանանց:'
Աննա Դանիելյանի խոսքով՝ հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
Աննա Դանիելյանի խոսքով՝ հիսունից ավելի արցախցի կանայք մասնագիտական վերապատրաստում անցան խոհարարություն, հրուշակագործություն, համակարգչային գրագիտություն, կարուձև կամ հաշվապահություն սովորելու համար: Բոլոր ծրագրերում ներգրավեցին թե տեղահանվածների, թե տեղացի խոցելի խմբերի մարդկանց: Միասին ավելի հեշտությամբ էին հաղթահարում ստրեսն ու կարիքը:
«Բոլոր տեղերում ներգրավում էինք նաև տեղացիների: Նախ ինտեգրված միջավայր ստեղծելու համար, և երկրորդ՝ մենք գիտենք, որ մեր կողքին տարիներ շարունակ ապրում են մարդիկ, որ ոչ պակաս կարիքավոր են, ինչպես տեղահանված բնակիչները», - ասում է Աննան:
Առաջնային կարիքները գնահատելուց հետո հասկացան՝ սոցիալական խնդիրները համայնքում շատացել են: Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը: Առաջնային խնդիրներից է կացարանի հարցը: Գորիս համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
Առաջնային կարիքները գնահատելուց հետո հասկացան՝ սոցիալական խնդիրները համայնքում շատացել են: Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը: Առաջնային խնդիրներից է կացարանի հարցը: Գորիս համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
«Բոլոր տեղերում ներգրավում էինք նաև տեղացիների: Նախ ինտեգրված միջավայր ստեղծելու համար, և երկրորդ՝ մենք գիտենք, որ մեր կողքին տարիներ շարունակ ապրում են մարդիկ, որ ոչ պակաս կարիքավոր են, ինչպես տեղահանված բնակիչները», - ասում է Աննան:
Առաջնային կարիքները գնահատելուց հետո հասկացան՝ սոցիալական խնդիրները համայնքում շատացել են: Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը: Առաջնային խնդիրներից է կացարանի հարցը: Գորիս համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
Առաջնային կարիքները գնահատելուց հետո հասկացան՝ սոցիալական խնդիրները համայնքում շատացել են: Հակամարտություններից հետո մեծանում է հենց խոցելի, սոցիալապես անապահով, կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված մարդկանց թիվը: Առաջնային խնդիրներից է կացարանի հարցը: Գորիս համայնքը մեծ չէ, ազատ բնակֆոնդ չունի, վարձակալության գները բարձրացել են թե քաղաքային, թե գյուղական համայնքներում:
«Շատ ակտուալ է զբաղվածության խնդիրը, գործարաններ չկան, արդյունաբերական քաղաք չէ Գորիսը, մեր համայնքի զարգացման ուղղություններից մեկը զբոսաշրջությունն էր, ինչը տուժեց էս պրոցեսից: Էն ֆոնի վրա, որ Սյունիքը անվտանգ չէ, զբոսաշրջիկները խուսափում են մեզ մոտ գալ, և ճանապարհներ փոխվեցին, չկա դեպի Արցախ տանողը, Տաթևի ճանապարհը փոխվեց, արդեն Սիսիանի այլընտրանքային ճանապարհը, ինչը Գորիսը մի տեսակ դուրս է թողնում շրջապտույտից», - կարծում է Աննա Դանիելյանը:
«Շատ ակտուալ է զբաղվածության խնդիրը, գործարաններ չկան, արդյունաբերական քաղաք չէ Գորիսը, մեր համայնքի զարգացման ուղղություններից մեկը զբոսաշրջությունն էր, ինչը տուժեց էս պրոցեսից: Էն ֆոնի վրա, որ Սյունիքը անվտանգ չէ, զբոսաշրջիկները խուսափում են մեզ մոտ գալ, և ճանապարհներ փոխվեցին, չկա դեպի Արցախ տանողը, Տաթևի ճանապարհը փոխվեց, արդեն Սիսիանի այլընտրանքային ճանապարհը, ինչը Գորիսը մի տեսակ դուրս է թողնում շրջապտույտից», - կարծում է Աննա Դանիելյանը:
Չնայած կորցրած ռեսուրսներին և հնարավորություններին՝ զբոսաշրջությունն այսօր Գորիսի զարգացման գրեթե միակ հեռանկարային ոլորտն է: Խնձորեսկ գյուղը Հայաստանի ամենահայտնի զբոսավայրերից է ուղղահայաց սարն ի վեր տեղադրված տուն-քարանձավերով: Գորիսի, թերևս, ամենահայտնի ու մարդաշատ վայրերից է: Բազմաթիվ մարդիկ ցանկանում են անցնել կիրճի վրայով անցնող երկար ու նեղ կամրջով՝ տեսնելու, թե ինչպես են ապրել ժայռափոր տներում ընդամենը 70-80 տարի առաջ:
Չնայած կորցրած ռեսուրսներին և հնարավորություններին՝ զբոսաշրջությունն այսօր Գորիսի զարգացման գրեթե միակ հեռանկարային ոլորտն է: Խնձորեսկ գյուղը Հայաստանի ամենահայտնի զբոսավայրերից է ուղղահայաց սարն ի վեր տեղադրված տուն-քարանձավերով: Գորիսի, թերևս, ամենահայտնի ու մարդաշատ վայրերից է: Բազմաթիվ մարդիկ ցանկանում են անցնել կիրճի վրայով անցնող երկար ու նեղ կամրջով՝ տեսնելու, թե ինչպես են ապրել ժայռափոր տներում ընդամենը 70-80 տարի առաջ:
Քարանձավային երբեմնի բնակավայրը տեղացիների գյուտն է եղել: Խնձորեսկցիները անվտանգության հարցը լուծել են ուղղահայաց ժայռերի վրա տներ սարքելով: Այդպես էլ ապրել են տասնամյակներով կամ՝ ավելի երկար: 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տեղափոխվել են ժայռափոր տներից: Ներքին Խնձորեսկ գյուղը հիմնադրվել է 1983 թվականին Հին Խնձորեսկի քարանձավների բնակիչների կողմից:
Հին Խնձորեսկի բնակելի տները
Լուսանկարիչ՝ Գուրոս
Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության հավաքածու
Քարանձավային երբեմնի բնակավայրը տեղացիների գյուտն է եղել: Խնձորեսկցիները անվտանգության հարցը լուծել են ուղղահայաց ժայռերի վրա տներ սարքելով: Այդպես էլ ապրել են տասնամյակներով կամ՝ ավելի երկար: 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տեղափոխվել են ժայռափոր տներից: Ներքին Խնձորեսկ գյուղը հիմնադրվել է 1983 թվականին Հին Խնձորեսկի քարանձավների բնակիչների կողմից:
Հին Խնձորեսկի բնակելի տները
Լուսանկարիչ՝ Գուրոս
Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության հավաքածու
Գյուղն ունի 500 հա վարելահող, որի մեծ մասը մոտ է սահմանին, ու այդ պատճառով տեղի բնակիչները կասկածում են, թե կկարողանան մշակել հողերը: Գյուղը տեսել և դիմադրել է երկու պատերազմ։ 90-ականներին՝ արցախյան առաջին ազատամարտի տարիներին նույնիսկ հրանոթ են ձուլել, բոլոր միջոցներով կռվել են հանուն իրենց գյուղի սահմանների։ Ժայռաբնակների նոր գյուղատեղին մինչև 2020-ի պատերազմը նոր թաղամաս պիտի ունենար: Պատերազմից հետո, սակայն, դեռ ոչ ոք չի եկել:
Գագիկ Բեգլարյանը Խնձորեսկ հին գյուղի նոր թաղամասի առայժմ միակ բնակիչն է: Նա տեսել է Խնձորեսկի կերպարանափոխությունը՝ քարանձավային տներից մինչև նոր գյուղի հիմնումը:Գյուտարար ինժեներ-մեխանիկը 70-ականներից նոր տուն է սարքում, անընդհատ բարենորոգում, հարկ ու շինություն է ավելացնում: Թոշակի անցնելուց հետո տնային տնտեսությունը դարձրել է ինքնատիպ հյուրատուն, որտեղ զարմանալի բաներ կգտնեն անգամ ամենափորձառու զբոսաշրջիկները և այցելուները:
2020 թվականի պատերազմից հետո սահմանային համայնքի բնակչի ընկալումը սեփական տարածքի հանդեպ փոխվել է, նշում է սոցիոլոգ Հարություն Վերմիշյանը: Սոցիոլոգը բացատրում է՝ համայնքները, սահմանային դառնալով, յուրահատկություն են ձեռքբերում: Սկսում են դիրքավորվել նաև Հայաստանի մյուս բնակավայրերից, այլ կերպ ընկալել իրենց տարածքի կարևորությունը: Այսինքն, խոսքը ոչ միայն երկրների միջև սահմանների մասին է, այլ համայնքի, բնակավայրի յուրահատկության, որն իր սահմանն ընդգծում է բոլորի նկատմամբ:
2020 թվականի պատերազմից հետո սահմանային համայնքի բնակչի ընկալումը սեփական տարածքի հանդեպ փոխվել է, նշում է սոցիոլոգ Հարություն Վերմիշյանը: Սոցիոլոգը բացատրում է՝ համայնքները, սահմանային դառնալով, յուրահատկություն են ձեռքբերում: Սկսում են դիրքավորվել նաև Հայաստանի մյուս բնակավայրերից, այլ կերպ ընկալել իրենց տարածքի կարևորությունը: Այսինքն, խոսքը ոչ միայն երկրների միջև սահմանների մասին է, այլ համայնքի, բնակավայրի յուրահատկության, որն իր սահմանն ընդգծում է բոլորի նկատմամբ:
«Սյունիքի բնակավայրերը 90-ականներից հետո ունեին այսպես կոչված բուֆերային տարածք, պայմանավորված Արցախի հանրապետության առկայությամբ, դե ֆակտո սահմանը շատ հեռու էր, և ինքը՝ բնակիչը, բուն կոնֆլիկտը, թշնամու դիրքավորումը վիզուալ և առօրեական առումով դուրս էր թողել՝ ի տարբերություն Տավուշի բնակչի, որ ապրում է կոնֆլիկտի և պատերազմի պայմաններում: 90-ականներին սահման ձևավորող առաջին ագենտը բնակիչն էր, որ ապրում, կռվում ու ընդգծում էր իր գյուղի սահմանները: 2020-ից հետո ոչ թե բնակչի, այլ պետության, քաղաքականության կարևորությունն է ընդգծված: Բնակիչն անցնում է երկրորդ պլան՝ սպասելով, թե որն է լինելու իր բնակավայրը»,- նշում է սոցիոլոգը:
Նախագծի վրա աշխատել են
- Հերմինե ՀակոբյանՄտահաղացում և տեքստ
- Անահիտ ՄինասյանՖոտո և վիդեո
- Լիլիթ ԱղաջանյանՇապիկի դիզայն
- Գայանե ՄիրզոյանԷջադրում և դիզայն