Գորիսի թաքնված գանձերը՝
վիմափոր կենսապատկեր

Այս բնակավայրերը, ունենալով հազարամյակների պատմություն, քիչ են հայտնի նույնիսկ հայաստանցիներին։ Հնագիտական ապացույցները վկայում են, որ տարածաշրջանը բնակեցված է եղել շատ հին ժամանակներում: Ժայռոտ տեղանքը և բարձր քարանձավները եղել են բնական ապաստան և անվտանգ վայր բնակության համար:

Նախքան տեղի պատմական հարստության նկատմամբ զբոսաշրջային հոսքերի ուժեղացումը, կարիք կա այդ արժեքների պահպանության գրագետ քաղաքականություն մշակել։ Այդ նպատակով ամռանը Գորիսի Վերիշեն գյուղի վերաբացված մշակույթի տանը տեղի ունեցավ ԱՀԱ կոլեկտիվի կողմից կազմակերպած «Վիմափոր կենսապատկեր․ պահպանություն և վերակենդանացում» պանելային քննարկումը։ Առանցքում վիմափոր ժառանգության պահպանությունն ու վերաիմաստավորումն էր: Փորձագետներն իրենց մասնագիտական կարծիքներով և մոտեցումներով ստեղծարար լուծումներ առաջարկեցին։ Մասնակիցները Գորիս համայնքից, Երևանից և սփյուռքից էին։

Կենսապատկերները, պատմական ու բնական լանդշաֆտները, վիմափոր ճարտարապետությամբ հարուստ տարածքները կարող են նպաստել տարածքային զարգացմանը։

«Ինչպե՞ս համադրել և բալանսավորել այդ ամենը» հարցադրումն առաջարկեց պանելային քննարկման վարող, ճարտարապետ, քաղաքային պլանավորող Սարհատ Պետրոսյանը:

Նյույորքաբնակ ճարտարապետ-քաղաքային պլանավորող Կարին Պողոսեանը համոզված է, որ նախկին բնակելի քարանձավները նախ պետք է ուսումնասիրվեն: Այնուհետև հարկավոր է մշակել խնամքի առանձին ռազմավարություն թե՛ առանձին պատմական օբյեկտների, թե՛ ամբողջ համալիրի համար:

Նրա խոսքով, պահպանության կարիք ունեցող արժեքները նախ մարդկային գործունեության արդյունքն են, որ ստեղծվել են որոշակի հանգամանքներում: Ուստի անհրաժեշտ է պատմաշակութային ժառանգության պահպանումը և զբոսաշրջիկությունը վերածել ավելի կայուն տիպի զարգացման։

«Հուշարձանների տարածքում տեղի բնակիչների առկայությունը պակասում է։ Իսկ, օրինակ` Խնձորեսկում տեղացիների առկայությունը միշտ կա, ինչը կարևոր է տեղի պահպանության ու վերաբերմունքի առումով։ Երբ հուշարձանի տարածքը մաքրվում է, տեղացիների կյանքից կտրվում է, այն ստանում է զուտ տուրիստական և արհեստական բնույթ», - գտնում է ազգագրագետ Արգամ Երանոսյանը։

Խնձորեսկի դեպքում մասնագետները գործ ունեն արդեն գոյություն չունեցող կենսապատկերների հետ: Այսինքն, ներկայացվում են գոյություն չունեցող պատմությունը, ոչ նյութական շերտերը։ Քարահունջի և Տեղի գյուղական բնակավայրերում դեռևս մարդիկ են բնակվում: Սակայն Խնձորեսկն է, որ գրավում է զբոսաշրջիկներին։

Խնձորեսկում պահպանվել են 2-3 եկեղեցիներ, ընդհանրապես չեն պահպանվել հին շինությունները, բայց Խնձորեսկի մասին անընդհատ խոսվում է։

Պանելային քննարկման ժամանակ փորձագետները դիտարկեցին և կարևորեցին համայնքային ռեսուրսները: Դրանք հնարավոր է օգտագործել ու ցանցավորել այնպես, որպեսզի Սյունիք այցելող զբոսաշրջիկին միայն Հին Խնձորեսկը չհետաքրքրի։ Զբոսաշրջային ենթակառուցվածքները նույնպես պետք է բարելավել, իսկ պատմամշակութային ժառանգության արժեքների պահպանության և վերականգնման աշխատանքներում պետք է մասնագիտական, ինստիտուցիոնալ մոտեցում: Երբեմն առանց մասնագիտական հետազոտության սկսվում են վերականգնման աշխատանքներ։

Նանար Քալանթարյանի պնդմամբ, ցանկացած միջավայր կամ կառույց պահպանելիս և արժեվորելիս պետությունը, համայնքը պետք է քիչ միջամտեն: Միջամտությունը կարող է լինել, օրինակ, օրենսդրորեն։

Քննարկմանը Գորիս համայնքի ղեկավարի տեղակալ Իրինա Յոլյանը նշեց՝ պետք է այնպիսի պետական քաղականություն, որ պատմամշակութային ժառանգության վերականգնման լավագույն մասնագետների, փորձագետների խումբը աշխատի, ոչ թե ցանկացած լավ տեխնիկա ունեցող շինարարական կազմակերպություն մասնակցի պետական մրցույթներին։

«Պետք է հաշվառենք ու տարիներով չթողնենք, որ քանդվեն այդ շինությունները, այլ որոշակի միջամտություններ պետք է արվեն, և ոչ թե թողնենք ցանկացած նախագծողի, որ իր երևակայությամբ կամ ցածր գին առաջարկելով աշխատանքներ իրականացնի, այլ պետական մակարդակով գոնե այն բացառիկ արժեք ներկայացնող հատվածների, շինությունների, կառույցների համար ունենանք մասնագիտական նախագծեր, և եթե անգամ դրա գումարը պետությունը չունի էլ, ապա կան մարդիկ, որ պատրաստ են ներդրումներ անել։ Այդ համայնքն էլ չի կարող անել, որովհետև եթե մշակույթի նախարարության իրավասության տիրույթում է, ապա համայնքը չի կարող միջամտել, հենց նախարարությունը կարող է նախագծեր հայտարարել»,–ասում է Իրինա Յոլյանը։

Փորձագետ Արգամ Երանոսյանը նույնպես համաձայն է, որ ցանկացած նախագիծ իրականցնելիս պետք է նախնական հետազոտություն իրականացվի: Պահանջվում է և՛ ազգագրական, և՛ հուշարձանային, և՛ մարկետինգային հետազոտություն, որպեսզի իրականացվող ներդրումը չվնասի հուշարձանը: Նաև այն բնակիչների վրա ազդեցություն չպիտի ունենա մշակութային առումով, թեև տարածքը հարկավոր է բարեկարգել։

«Վիմափոր կենսապատկեր․ պահպանություն և վերակենդանացում» պանելային քննարկումը նվիրված էր Վերիշեն գյուղի մշակույթի տանը բացված «Կենսարար մուտքեր» ցուցադրության փակմանը։

Արվեստաբան, ԱՀԱ կոլեկտիվի հիմնադիր, «Կենսարար մուտքեր» ցուցադրության համադրող Նայիրի Խաչատուրեանն իր հետաքրքիր նախագծի համար ընտրել է Սյունիքը՝ Խնձորեսկը, Տեղն ու Վերիշենը՝ փորձելով երկխոսության, արվեստագետի և արհեստավորի համահունչ համագործակցության, կապերի, քննարկումների շնորհիվ ճանաչելի դարձնել այդ բնակավայրերում ապրող մարդկանց բազմաշերտ պատմությունը, քարանձավային մշակույթը, կենսակերպը։

Նայիրիի խոսքերով, ցուցադրության միտքը ծագել է, երբ հանդիպել էր գորիսցի արվեստագետ Դավիթ Քոչունցին: Նա ցույց էր տվել ժամանակակից գորգերի իր էսքիզները, որոնք ստեղծել էր համաճարակի ժամանակ և 2020 թ.-ի Արցախյան պատերազմից հետո: ԱՄՆ-ում գործող «Գորգերի հայկական միության» համատեղ ջանքերով ստեղծվեց «Համարձակ Խնձորեսկ» ժամանակակից գորգերի և կարպետների առաջին հավաքածուն։ Բազմաթիվ էսքիզներից ընտրվել է ինը եզակի նմուշ, որոնք կրում են արվեստագետի հայրենի գյուղի` Հին Խնձորեսկի քարանձավային բնակավայրի դրոշմը։ Խնձորեսկը միջնադարում եղել է կարևոր գորգագործական կենտրոն և «Խնձորեսկ» տիպի գորգի բնօրրանը, որը լայն տարածում գտավ Սյունիքում և Արցախում։

«Ինձ համար կարևոր էր, որ Դավիթ Քոչունցի հեղինակած գորգերը ճիշտ տարածքում գործվեն։ Արվեստագետը Գորիսից է և իր հեղինակած ժամանակակից գորգերի էսքիզները տոգորված են իր պապենական գյուղի վիմափոր կենսապատկերների շնչով։ Երևանի գործարաններից մեկի հետ աշխատելով արտադրանքը զուտ կոմերցիոն բնույթ կստանար։ Առաջարկեցի համագործակցել Գորիսի կանանց զարգացման ռեսուրս հիմնադրամի կողմից ստեղծված Վերիշենի արհեստների կենտրոնի հետ, ուր Գորիսի և հարակից սահմանամերձ գյուղերի կին վարպետները աշխատում են և շարունակում գորգագործության ավանդույթը։ Իր հերթին, Վերիշենի արհեստների կենտրոնը համագործակցում է Արգավանդում բացված «Woolway» արուեստանոցի հետ, որտեղ բրդյա թեղերն են ներկում։ Հատուկ «Համարձակ Խնձորեսկ» հավաքածուի համար 100% բնական նյութերով ներկվեցին բոլոր թելերը։ Երևան-Վերիշեն համագործակցության համատեքստին մերձենալու, վիմափոր կենսապատկերների ժառանգությանը, գորգագործության արհեստի և սահմանամերձ գյուղերում ապրող ու արարող մարդկանց հետ յարաբերություններ հյուսելու նպատակով մի շարք արվեստագետների և հետազոտողների հրավիրեցի, որոնց ստեղծած տեղհատուկ աշխատանքների արդյունքում «Կենսարար մուտքեր» ցուցադրությունը համադրեցի»,– պատմում է Նայիրի Խաչատուրեանը։

Ցուցադրությունն առիթ հանդիսացավ, որ 35 տարի փակ դռներ ունենալուց հետո Վերիշենի մշակույթի տունը վերաբացվի 2023 թ.-ի հունիսի 3-ին։ Ցուցադրությունը բաղկացած էր հատուկ այս նախագծի համար ստեղծված Դավիթ Քոչունցի «Համարձակ Խնձորեսկ» գորգերից ու կարպետներից, ֆրանսահայ արվեստագետ Մայդա Շավակի «Պարաններ» ինստալացիայից, Անուշ Դավթյանի «Գորգուղի» գրաֆիկական շարքից, Անուշ Ղուկասյանի «Ծաղիկներ» շարքից, Փիրուզա Խալափյանի` 2020 թ.-ի պատերազմից հետո սահմանին ապրող մարդկանց կյանքը վավերագրած «Սահմանագիծ» շարքի նմուշներից և Սարհատ Պետրոսյանի ու Գագիկ Խաչատրյանի՝ Խնձորեսկ գյուղի փոխակերպմանը նվիրված ճարտարապետական հետազոտությունից։

Ցուցադրության ժամանակակից աշխատանքները երկխոսում էին պետական և մասնավոր հավաքածուներում պահվող պատմական նմուշների հետ։ Նայիրիի համար կարևոր էր անդրադարձը, թե հարյուր տարի առաջ մեր անցյալը ինչպիսին է եղել այստեղ։ Այդ նպատակով առաջին անգամ ներկայացվեցին 1920թ.-ականների գորիսցի լուսանկարիչ Գուրոսի կողմից արված մի քանի պատմական լուսանկարներ Խնձորեսկ գյուղից «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայության» հետ համագործակցությամբ։