Դիլիջանի ամենախորհրդավոր շենքը

Շենքի կառուցումն սկսվեց 1920-ականների վերջին։ Ավելի կոնկրետ՝ մոտավորապես 1928-ին, երբ Խորհրդային Հայաստանի Կենտկոմի նախ երկրորդ, ապա առաջին քարտուղար նշանակվեց Աղասի Խանջյանը։ Ըստ տարածված վարկածի՝ Հայաստանի տնտեսական և մշակութային վերելքի իր ծրագրով Խանջյանն արտոնել էր նաև ամառանոցային Դիլիջան բնակավայրում հանգստյան տուն կամ ամառանոց կառուցել։

Տեղի ընտրությունը պատահական չէր:

Խորհրդային շրջանի քաղաքաշինական պլանի համաձայն Դիլիջանը կառուցվեց իբրև առողջարանային քաղաք: Գլխավոր հատակագիծը կազմելու համար կանչվեց ճարտարապետ-նկարիչ Պ. Եսկովը: Արդեն 1933 թվականին Ժողկոմխորհի որոշմամբ Դիլիջանը հայտարարվեց Խորհրդային միության կլիմայաբուժական կենտրոններից մեկը:

Խանջյանն էլ Գորկու պես, թոքախտ է ունեցել։ Թերևս այդ պատճառով է ժողովրդի մեջ տարածվել, թե կառուցվող տունը Խանջյանի անձնական ամառանոցն էր լինելու։

Դիլիջանում արդեն գործում էին շուշեցի բժիշկ Գրիգոր Սաղյանի հիմնած մանկական տուբերկուլյոզային առաջին դիսպանսերը, 2 առողջարանները, 2-րդ տուբերկուլոզային հիվանդանոցը: Բժիշկ Սաղյանը թոքախտով հիվանդ Աղասի Խանջյանի անձնական բժիշկն էր։

Խորհրդային նշանավոր գրողի այցից հետո Դիլիջանում հայտնվում է Մաքսիմ Գորկու փողոցը, որի մի հասցեում էլ նույն խնդիրն ունեցող Խանջանի անվան հետ կապված շենքի կառուցումն է սկսվում։ Հնարավոր է՝ հենց այդ տարի է գրողի պատվին անվանակոչվել փողոցը, իսկ Խանջյանն էլ՝ ընտրել տեղ ամառանոցի համար։ Սակայն Աղասի Խանջյանը քիչ, Գորկուց էլ ավելի քիչ հնարավորություն է ունեցել օգտվելու Դիլիջանի բուժարար օդից և կլիմայից։ 1936 թվականին, որը համարվում է ամառանոցի շինարարության ավարտի տարին, Հայաստանի ղեկավար Աղասի Խանջյանին կանչեցին Թիֆլիս։ Այնտեղ Խանջյանը սպանվեց Անդրկովկասի և Վրաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Լավրենտի Բերիայի ձեռքով։

Այդպես, դեռ չկառուցված, շենքի շուրջն սկսվել են լեգենդներ հյուսվել: Դրանցից մեկի շնորհիվ էլ Դիլիջանի գեղատեսիլ լանջերից մեկին կառուցված, աչքի ընկնող ճարտարապետական ոճով շենքը կոչվել է Խանջյանի ամառանոց կամ Խանջյանի տուն, թեև դիլիջանցիներն էլ գիտեին՝ համայնավարական երկրում նա մասնավոր սեփականություն չէր կարող ունենալ:

Խանջյանի սպանությունից հետո դիլիջանյան ամառանոցը դարձել է հանրապետության բարձրաստիճան պաշտոնյաների հանգստյան վայր: Կառավարական տարածքը պահպանվում էր: Այստեղ այցելել են երկրի առաջին դեմքերը, նշանավոր մարդիկ, որոնց գալն ու գնալը հաճախ ոչ ոք չի իմացել: Այդուհանդերձ, խոսակցությունների Խանջյանի շենքի և դրա կարևոր այցելուների մասին միշտ պտտվել են, տարածվել:

«Կլոր շենքում եմ շատ եղել, փոքր ժամանակ էլ եմ եղել մինչև ավիրվելը։ Հասանխան անունով մի մարդ կար, ծնողներիս հետ ծանոթ էր, թողնում էր լողալ։ Բայց հենց մարդ էր գալիս, ասում էր՝ գնացեք։ Տնտեսվար էր կարծեմ այնտեղ։ Վերջին տարիներին մահացավ։ Ամեն ինչ էր տպավորում, պատշգամբները, ներսի ինտերիերը, իր առաստաղը, ամեն ինչը», - հավելում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան պատկերասրահի փոխտնօրեն Արկադի Մելյանը։

«Ասում են՝ կարմիր գորգը գցում էին ներքևից մինչև առաջին պավառոտը /շրջադարձը - հեղ./, գնում էին։ Օրինակ՝ շախմատի չեմպիոն Պետրոսյանին էդ ձև են դիմավորել։ Տարածքի պահակի կինն էր պատմում, որ աշխատել էին էդ տարածքում, ու նկարներ ունեին իրենց ընտանեկան արխիվում», - ասում է «Դիլնեթ սերվիս» կրթական հասարակական կազմակերպության նախագահ Արմենուհի Մաիլյանը։

1960-ականներին բացառիկ կառույցի տարածքում նոր շինություններ հայտնվեցին: Եվս մեկ շենք կառուցվեց: Սակայն 1980-ականներին ի հայտ եկած սողանքի պատճառով կառավարական հանգստավայրը Խանջյանի տնից «Լեռնային Հայաստան» առողջարան տեղափոխվեց: Տարածքը կրկին փակվեց՝ այս անգամ այլ նշանակությամբ վերաբացվելու համար:

80-ականների վերջին, 90-ականների սկզբին տարածքում եռանկյունի փայտե քոթեջներ հայտնվեցին Հայաստանում նոր-նոր սկիզբ առնող սկաուտական շարժման համար որպես պետական ամառային ճամբարների տեղ: Հողային տարածքը բոլոր շենքերով տրվել էր Երևանի վերապրոֆիլավորման ինստիտուտին, որն էլ կազմակերպում էր ուսումնական գործառույթներ:

«Երևի 89-ին բացվեց համակարգչային ուսուցման կենտրոն ձախ թևի վրա եռահարկ շենքում։ Դա պետական ծրագիր է եղել, մենք դպրոցական էինք: Ուսուցման կենտրոն է եղել, բոլոր պետական փաստաթղթաշրջանառությամբ, մատենավարությամբ։ Կլոր շենքն այդ ժամանակ բարձիթողի էր, ինքը չէր շահագործվում, որովհետև դա արդեն վերանորոգում և այլ ներդրումներ էր պահանջում», - պատմում է Արմենուհի Մաիլյանը։

Կրթական ծրագրերը իրագործվում էին հայտնի շենքի շուրջ գտնվող մյուս կառույցներում: Մինչ դրանցում կյանքը եռում էր, Խանջյանը լքված ամառանոցը աստիճանաբար ու հիմնավոր ավերվում էր:

«Հովհաննիսյան Աշոտը, այն ժամանակ համակարգչային ուսուցման կենտրոնի տնօրենը, պարզել էր, որ կանալիզացիոն կոմունիկացիաները հին ժամանակ արել են, ու ընդհանուր ցանցին չեն միացվել։ Այսինքն, բոլոր ջրերը գնում են գետնի տակ, ու էդ սողանքայինը շատանում է։ Որոշ կոմունիկացիաներ սարքվեցին, որ ջրահեռացում լինի, շենքի տակ ջուր չմտնի։ Հետո համայնքում ծրագիր էր ջրահեռացման, էդ թունելները մաքրեցին, վերականգնեցին, որ դանդաղեցրեց Դիլիջանի սողանքային երևույթները։ Եվ պետք էր գումար ներդրման համար։ Էդ գումարը չկար, ներդրող էր պետք», - նշում է Արմենուհի Մաիլյանը։

Ներդրող այդպես էլ չգտնվեց: Կրթական կենտրոնը շարունակեց գործել, շուտով նոր ուսումնական հաստատություն բացվեց:

«Երբ 9-րդ, 10-րդ դասարան էինք, դպրոցում ԷՀՄ առարկա ունեինք, գնում էինք համակարգչային գրագիտության։ Դպրոցներում ոչ մի այդպիսի մասնագետ չկար, գնում էինք այդ մի տարին Խանջյան։ Դիլիջանում դա Խանջյան է կոչվում։ Թե ում ամառանոցն էր, ինչ էր, Դիլիջանում դա Խանջյանն էր», - պատմում է «Դիլիջանի երիտասարդների համագործակցության կենտրոն» ՀԿ–ի հիմնադիր, նախագահ Արթուր Ղազարյանը։

Երևանի հաշվիչ մեքենաների տեխնիկումից, հետո՝ ինստիտուտից ամբողջ տարվա ընթացքում հերթափոխով երիտասարդների խմբեր էին գալիս, հանգստանում, սովորում:

«Դասասենյակներում կային այդ ժամանակվա համակարգիչներ՝ մոխրագույն փոքրիկ էկրաններով Նաիրի-1… լրիվ ուրիշ օպերացիոն համակարգ էր. DOS-ը, Norton-ը: Հիմա եթե ասես, ոչ մեկ չգիտի՝ դրանք ինչեր են։ Մենք հատուկ կոդեր էինք սեղմում, որ այն մի հատ 1+1 կարողանար լուծել և այլն։ Եվ այնտեղ նաև նոր ստացած IBM-ներ կային, հիշում եմ բլոկները, մեծ էկրանները», - վերհիշում է Արթուր Ղազարյանը։

2000-ականների շեմին նույն տարածքում բացվեց Երևանի կառավարման և ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների համալսարանի՝ Դիլիջանի մասնաճյուղը:

«Այն երեխեքն էին, որ տարբեր պատճառներով չէին կարողացել գնալ ուրիշ քաղաքներ՝ հիմնականում սոցիալ-տնտեսական պայմաններից ելնելով։ Ու այդպես սկսեց Խանջյանի դարաշրջանը՝ էրան։ 10 տարուց ավելի այդ համալսարանը էդտեղ գործել է: Կլոր շենքը ես չեմ տեսել աշխատելուց, բայց երբ մենք ուսանող էինք, ամեն դասամիջոցի և ազատ ժամանակ, մի հատ փոքր ֆոտոապարատ ունեի, մենք կուրսով մի լենտա /ժապավեն - հեղ./ էինք առնում 36 կադրանոց, գնում լիքը ֆոտոներ անում, հետո ում քանի հատ պետք էր, տպում էինք։ Կլոր շենքի բակը բացատ էր, ամառները շատ էին գալիս, վրաններ էին խփում, ճամբարներ էին անում», - պատմում է Արթուր Ղազարյանը։

Արմենուհի Մաիլյանը 2001-ից մինչև 2002-2003 աշխատել է որպես համակարգչային ուսուցման կենտրոնի մարկետոլոգ: Կենտրոնի վարչական մասը տեղակայվում էր «Քոչինյանի դաչա» կոչվող շենքում: Երբ 2002-ին ստեղծվեց «Դիլնեթ Սերվիս» կրթական հասարակական կազմակերպութունը, կազմակերպությունը դիմեց կառավարությանը՝ կրթական ծրագրեր իրագործելու համար: Ի պատասխան նրանց տեղեկացրեցին, որ տարածքը փակվում է: Այնուհետև տարածքը վաճառվեց:

Խանջյանի ամառանոցըը, թեև լքված էր, շարունակում էր մնալ Դիլիջանի այցեքարտային շինություններից թերևս ամենահայտնին: Շենքի դիլիջանցիների սիրելի վայրերից է թե իր պատմությամբ, թե տեսքով:

«Մենք նույնիսկ ասում էինք՝ ինչ լավ կլինի, եթե համալսարանը բերեն այստեղ կամ մենք կաֆե բացենք էդ բալկոնում. շատ սիրուն, հետաքրքիր տեսարաններ էին։ Ու շենքը բավականին լավ վիճակում էր գտնվում, բուխարիներ կային, որ առաջին հարկից գնում էին երկրորդ հարկ, աստիճանները լավ որակի փայտից էին, աստիճանների գորգի մետաղական բռնիչները, մեծ բարձր դռները մուտքի՝ շատ սիրուն։ Ամեն ինչով էն ժամանակվա ամենաէլիտար ու լավ ոճով սարքած շենք էր: Շատ մարդիկ նույնիսկ չգիտեն, որ դա մարդու ազգանուն է: Խանջյանը ասոցացվում է տեղի համալսարանի հետ։ Ասում են՝ դո՞ւ էլ ես Խանջյան սովորել», - վերհիշում է Արթուր Ղազարյանը:

Շուրջ 40 տարի՝ սկսած 1980-ականներից, Դիլիջանում Խանջյանի ամառանոց կոչվող շինությունը լքված էր: Երկար ժամանակ ներդրողներ չկային: Նախ կառավարական, այնուհետև մասնավորի խնամքից զրկված շենքը անդառնալի կորուստներ է կրում թե արտաքինից, թե ներսից: 2023-ի աշնանը «Գրին ռոք մենեջմենթ գրուպ» կազմակերպությունը մեկնարկում է է Խանջյանի ամառանոցի ամրակայման կամ վերականգնման նախագծի հետազոտական աշխատանքները: Աշխատանքի առաջին փուլում ուսումնասիրություններ և վավերագրություններ անցկացվեցին՝ արձանագրելու փաստացի վիճակը: Մանրամասն չափագրումներին, դիդակտիկ ուսումնասիրություններին զուգահեռ ուսումնասիրվեցին պատմամատենագրական, արխիվային նյութեր: Հետազոտությունների շնորհիվ հստակեցվեց շենքի ճարտարապետի հարցը:

«Անձամբ Գևորգ Քոչարի արխիվի ուսումնասիրությունը, որը գտնվում է Ալ․ Թամանյանի ճարտարապետության թանգարան-ինստիտուտում, համադրելով Հայաստանի ազգային արխիվի և մասնավոր մի քանի արխիվների նյութերի հետ, հաստատում ենք, որ Գևորգ Քոչարն է հանդիսանում ճարտարապետը: Քոչարն իրականացրել է նաև «Մոսկվա» կինոթատրոնի, Սևանի գրողների միության հանգստյան տունը, հավանաբար Վանաձորի պանսիոնատի շենքերը և այլն: Փաստորեն, ճարտարապետը նախընտրում էր կլոր, կիսաշրջանաձև ձևերը, շատ է սիրել հստակ դիմագծերով կառույցներ իրականացնել, այսինքն պարզ, բայց խոսուն ծավալներով խոսող, ոչ թե դեկորատիվ հարդարանքով, սիմվոլներով, որ հենց բնորոշում է նրա կոնստրուկտիվիստական ոճը: Սակայն նրա կառույցների մեջ առկա են որմերը երիզող քիվագոտիներ, որոնք բավականին հարդարված են», - նկարագրում է վերականգնող ճարտարապետ Դավիթ Նահատակյանը։

Թեպետ դիլիջանցիների մոտ, ինչպես նաև հուշարձանի անձնագրում շենքը հիշատակվում է Խանջյանի անունով, հետազոտության այդ փուլում ոչ մի կապ չհայտնաբերվեց Աղասի Խանջյանի հետ: Թե Գ. Քոչարի արխիվում, թե այլ նյութերում շենքը ներկայացվում է որպես պանսիոնատ, առողջարանային համալիր, ոչ որպես մեկին նվիրված ամառանոց: Շինության գծագրերը չեն պահպանվել, բայց Քոչարի անձնական արխիվում պահպանվել է նրա պատրաստած լուսանկարչական ալբոմը, նշում է ճարտարապետը:

«Անձնական արխիվի ուսումնասիրությամբ փաստորեն երևում է, թե Գ․ Քոչարը ինչպիսի մանրակրկիտությամբ է մոտենում յուրաքանչյուր դետալին, տեսքին, ձևին, համաչափությանը, ինչը հենց երևում է առողջարանի շենքից: Այն իր ծավալով արդեն մարտահրավեր է բնությանը, սակայն, ծավալների պարզությամբ, գոտիների հստակությամբ և համաչափությամբ կարծես ստեղծված է տվյալ միջավայրի համար: Ոչ ճնշում է բնությանը, ոչ էլ բնությունն է իրեն ճնշում, շատ հանգիստ ես քեզ զգում կառույցի մոտ կանգնելիս, անգամ կիսավեր վիճակում», - կիսվում է Դավիթ Նահատակյանը:

Խանջյանի ամառանոցը կամ նախկին կառավարական հանգստավայրը իր անկրկնելի ոճով այժմ էլ քաղաքի բացառիկ կառույցներից է: Սակայն անհապաղ քայլեր չձեռնարկելու դեպքում Դիլիջանը կզրկվի իր պատմական ու այցեքարտային շինությունից: